Une lazgarri honetan, saminetan, atsekabean eta doluminez daudenak hainbat eta hainbat direnez, guztiok gogoan hartuz, argietan argiena eta sakonetan sakonena izan dugun idazle eta gizaki goren jakintsua joan zaigun Antonio Alvarez Solis gure gogoetan.
Tente eta irmo beti, iritziak modurik eta librenean Espainiarekiko eta munduarekiko kritiko ageriko zen, euskaldunon amankomunarekin elkartasunean bat egingo zuelarik. Antonio Alvarez Solis diogunean, Euskal Herriarekin, zuzentasunarekin eta askatasunarekin oro maitemindurik zeuden Jose Bergamin, Periko Solabarria, Eva Forest edota Aldonso Sastre, besteak beste, guztiak datozkit gogora.
Hegadan librean gure zeruetan zeuden hegorik moztu gabeko txori libreak bezala. Eta inor izatekotan, berauek putsu sakona uzten duten oraingo eta gerorako gizakion erreferenteak dira ezbairik gabe.
Antonio, pentsalari aparta genuen eta gobernariei buruzko “ Egia eta engainua”ren izunburupean izeneko oraintsuko GARAko iritzi artikuluan, honelaxe galdetzen zigun: non daude askatsuna, non berdintasuna, non elkartasuna? Eta, sarritan bezalaxe, sistemaren despotismoaz hitzegingo zigun. Eta ez dakit gertu ikusten ote zuen edo, baina heriotzaz hitzegingo zigun iritzi artikulu horretan. Goian bego euskaldunon lagun eta maixu handia!.
Eta kritika zehatzak eta zorrotzak adierazteak ere, balioko dizkigulakoan, atzo beste gizon ohorezko jakintsua dugun Pepe Mujikari entzuna: “ Munduko gobernariek Txinoen gauza bat balitz legez gutxietsi egin dute guzti hau, baina orain guztiona dela konturatu gara. Bada baliogarri dugun euskal esarea zahar bat “azeria auzo oilategian dabilenean, kontuz”
“Ekonomi interesetan pentsatu izan dugu baina ez gizakion zoriontasunean, eta hau guztia esategatik, ekonomia buruek demagogotzat naukate” zioen berak. “ baina “Adimena eta zentzua ekarrekin uztar balite”.
Eta nola aterako gara hemendik? “Modan ez dauden politika sozialak jarri beharko dira martxan zeren, hemen, batzuek besteen beharretan gaude eta hala ez bada, eta baliteke ez izatea, ba sufritzea dagokigu”, Pepe Mujikaren hitzak.
Baina pandemia hau dela eta, samina eta heriotza aurrez aurre dugun honetan eta hala ere ekonomia jaun eta jabe den munduan, etxean inoindik ezertxo ere kobratu gabe konfinaturik gauden eta dauden asko eta askoren egoerak, diru-finatzien jabe direnei inolako interesik ez zaiela sortzen irizpidea dut, alarma egoeraren aurrean , produkzioa gelditu beharrak, gobernarien esanak, enpresari askoren haserreak eta Cofesbaskeko buruak esandakoak entzuteak zer petsatu ematen du. Pandemia inoizko baten joango delakoan baina ekonomia buruak eta geroko egitekoak orain arteko modu berean jarraituko dutelakoan.
Beraz, badirudi oraingoan ere, pandemia ostean ez dugula bizi izandakoa kontuan hartuko ez eta munduak aurrera egiteko modu desberdinez eraldaketa berria izan beharko duela onartuko. Hala ere, munduaren joan etorrian, geure esku dago egitekoa.
Eta gobernariek ez eta ekonomilaria buruek, poesiaren eta filosofiaren premia inoiz ikusiko ez badute ere, honetan ihardun dugunok badugu geure irizpidea ere eta barruak mugierazten digunak adierazteko aukera dugu, beraz, hemen kantu bihurtu dudan “Esperantza ilunduran” olerkia, saminean direnei eta egoera latz hau bizi eta gugandik joan direnei eskania:
ESPERANTZA ILUNDURAN
Zebait berri zetorrela inork ez zekien
Mundua aldatuko zela uste ez baitgenuen
Batpatean ezustean etorri zen dena
harri bat dut bihotzean itotzen nauena.
Begibistan da okerrago gaudena
Begibistan da gure ezintasuna.
Sentipen agortezinez guztiok arduran
halakorik inoiz ez da sortu ta munduan.
Gizakiok lotan ginen eta heldu zen hau dena
nolatan izan ote, oraingo hondamena
Begibistan da okerrago gaudena
Begibistan da honen zailtasuna.
Hedatu da, hondatu da gure ikusmena
tupustean ilundu da guztion ahalmena.
gaixo zeuden ta joan diren ezin agurtuan
oroipenez, doluminez zaudete goguan
Ta esperantza dugu ezinbesteko
Esperantza gaur, geroa argitzeko
Abailduran diren horiek une hunkigarran
samin osoz ta atsekabez gure memorian.
Zenbat gozagaitz dugun eta,zenbat ezbeharreko
Zoriona zorigaitza biok bat-bateko.
Ta esperantza da ilundu zaiguna
Esperantza, orain behar duguna
ETA, ZU NOR ZAITUGU?
Nora doa federik gabeko jendea, hiltzen denean?
Nora doa lurrik eta aberririk gabekoa?
Nora doaz justiziaren alde egin ta ezer gutxi lortu dutenak?
Nora doa lanari etekinik atera ez diona?
Nora doa esperantzaz bizi eta desesperantzan hil dena?
Nora doa belduraren beldurrez ausartzen ez dena?
Inoiz inongo ametsik izan ez dutena?
Izango ote du saririk lehian tinko ari denak?
Nora doaz beren egiteak ezerezean geratuko direnak?
Nora doa Itsaso guztiak igarota bazterrean ito dena?
Nora doa adorez eta indarrez aurrera doana?
Nora doa, hango eta hemengo gizaki errebeldea?
Bada jendea munduan bizi poza ematen digunik
Bada jendea gure bizitza lazten duenik
Bada inoren mesedetan ezer egingo ez duenik
Badira lagun-arteko eta ezku-zabaleko direnik
Bada dauden lekuetatik ihes egin nahi luketeenak
Badira dauden horretatik ihes egin ezin dutenak
Badira dauden lekuetatik ihes egin nahi ez dutenak
Bada jendea isolamenduan zoriona aurkitzen duena
Badira geroaren aintzidari bihurtzen direnak
Badira beren izena estalki onez babesten dutenak
Badira denen argitan bizi direnak
Badira itzalean bizi behar dutenak
Badira lehorpean ondo izkutatzen direnak
Badira ahalgez eta lotsaz bizi direnak
Badira ausartak, badira koldarrak
Zentzundunak eta zentzungabekoak dira
Badira zoroak, badira zuhurrak
Badira erosoak eta borrokalariak
Zabal begiratzen dutenak eta ikuspegi estuegikoak
Era guztietakoak dira munduan
Eta zu, nor zaitugu?
Eta zu, nor zaitugu?
Badira ausartak, badira koldarrak
Badira lehialak, badira traidoreak
Badira zintzoak, badira zinikoak
Era guztietakoak dira munduan
Eta zu, nor zaitugu ? …
Koronabirusa, Chinan saguzarraren elikaiagatik, gizakiarengana mutatu ondoren areagoru zela iragarri ziguten. Mexikon erdi aroan halako izurrite bat sortu zela eta, San Pascual Baylonen historia kontzatzera noakizue, ezaguna da han bertan eta Guatemala aldean ere, eta hemen eta orain merezi du beronen aipamena egitea.
1650.urtean Guatemalako indigena bat Cucumatz deituriko sukar epidemikoaz hiltzorian zegoen, 1690an eleizak kanonizatu zuen Pascual Baylon izeneko fraideak bitartekaritza egingo zuen, honek, indigena bederatzi egunen barruan hilko zela adierazi zuen eta ondoren Cucumatzeko izu birikoa amaitutzat emango zela. Berau egiaztatuko balitz, guztion nagusi edota patroi legez onartu beharko zutela adierazi zien Pascual Baylonek bertako indigenei.
Nahiz eta Espainiako inkizizioak debekatu, Pascual Baylon fraidearen irudia herrikoi bihurtu zen, eta ordudanik “San Pascualito Rey”-renganako debozioa handitu zen, eta halaxe goraipatzen dute Guatemalako biztanleek eta Chiapas aldeko mexikarrek.
Mexikon, egun, “San Pascualito Rey” izeneko talde musikal ezaguna ere badugu, eta beraien kantu ezagun batek honelaxe dio: “Hagamos de cuenta, que no pasó nada, que no hubo mordidas ni miradas, hagamos de cuenta, que no nos vimos, que no nos acostamos, ni nos extrañamos. Hagamos de cuenta, que no existimos, que nunca nos conocimos. Es imposible cuando ayer nos tocamos, cuando ayer nos robamos y nos tragamos”.
Musikari mexikar horien taldekideek zera diote: zaila dela egun Mexiko aldean egunoroko bizitza, “biztanle guztiok heriotzarekin nonnahi eta noiznahi egiten dugu aurre, eta hau tamalgarria da…gobernu honekin zihurtasun ezak behingoz gure aldetik alde egin dezan, ekintza zehatzak itxoiten ditugu”.
Eta hola gaude gu ere, koronabirusaren pandemia hedatu, handietsi eta barneratu zaigun psikosi kolektiboan. Birusaren kutsadura gelarazteko xedeaz, guztiok etxean konfinatzea dela hartu beharreko erabakia onartuz, etsipena nabaria da biztanlegoan, ospitaleak kolapsatuak, erizainak eratzunik ezin emanda eta gazte zein adinduak beldurpean.
Eta pandemia honen lehen albisteak saguzarraren mutaziotik zetoztela zabaldu bazen ere, badira Wuhango laboratori batekik ez ote duen irten dioten mezuak ere, eta hala balitz, zeren intentziopean? Zaila erantzuna, baina susmoa ere aidean da; eta oraindik txarrena etortzeko dagoela dioten arren, badira Chinatik datozkigun beste albiste baikorragoak ere, han kaltetuak gero eta gutxiago direla eta laster amaitzen joango direnekoak.
Beraz, bada koronabisura desagertzeko antidotoa Chinatik bertatik etorriko zaigunaren susmoa ere, arazoa sortu duten horiek beraiek orain konponduko dutelakoarena. Eta Europa, pandemiaren epizentroan eta larrialdi-egoeran.
Halaxe ba, “San Pascualito Rey” bezalaxe, haiexek gure salbatzaileak eta gure patroi berriak. Osasuna eta ekonomia, biak bat, biak bide berean, amildegiaren geroan. Lehenik, larriadi egoera sortu, gero beldurra eta ikara biztanleratu eta azkenik, apokalipsia ondoren, konponbidea bilatu; eta bi potentzien, hau da, ekialde eta mendebaldeen, China eta Estatu Batuen arteko gerra balitz, nor izan daitekeen nagusi?, nor patroi? Hauxe kontua, eta Europa beti atzetik, ezer esan gabe, isil eta mutu. Eta guzti honetan, Rusia erne. Orain deuseztatuko dena, handia izango bada ere, geroan eraiki beharko dena handiagoa liteke-eta.
Sistemaren kolapsoa gertatu orduko, eta badirudi harantz gindoazela, ugaritasunak ez zeukan aurrera egiterik eta, amildegia sortzearen beharraren hipotesia ari zaigu aidean.
Guzti hau hala izan daitekeela pentsatzea eta berau ontzat hartzea, ezinezkoa dela esango digute. Gertatzen ari zaigun hau, sistema honen beste gehiegikeria edota ustelkeriatzat ezin dezakegula hartu, baina eta, hala balitz?, tartean gerra ekonomikoaren kausa balego eta munduaren gailentasuna noren esku dagoen kontrolatzea eta konprobatzea balego?.
Maltzurtzat hartu beharko genuke honela pentsatzea?
Eta ez ote da ba arbuiagarria, Iraken, Libian, Sirian, milaka hidako, eta hondamendia eragin dutenek inork ez izatea triskantza guzti horren erantzukizuna? 2008ko krisiaren ondorioa ez ote da ba izan gutxi batzuentzat mesedegarria eta ez ote du ba erakarri eta handiagotu gutxi batzuen eta bizntanlegoa gehiengoen arteko derberdintasuna?
Beraz, saguzarraren ipuina edo parodia, zorigaiztoko tragedia bihurtu zaigun honetan, badugu komunikabideek esaten eta entzuarazten digutenetik at egin beharreko gogoeta, badugu zer pentsa. Zaila ulertzea baina zitalkeria hain erruz ari zaigun mundu aldrebestu honetan, ez hain zaila honela izatea.
Ez dakigu nola amaituko diren Koronabirusen ondorioak, baina dakiguna zera da: mundua erabat aldatuko dela. Ezaguna zaigu kantua: “Se acabó la diversión”. Horrantz goaz, ezagutu eta bizi izan dugun orain arteko mundu honek aldaketa izango du ezbairik gabe.
Ez dugu jakiterik izango, Koronabirusaren jatorria nola eta zergatik izan zen, ustegabekoa edota nahitakoa izan zen, ardugabekeriagatik edota konszienteki sortua. Espainian dagoen Txinako enbaxadako arduradunari honako galdera hau egin zioten oraintsu: Koronabirusa nola sortu den jakin daiteke? eta honen erantzun zehatza: “horrek ez zaigu ardura”, baina egia esan, halako erantzunak zalantzak besterik ez dizkigu sortzen. Eta hala ere, munduak eta mundutarrok lankidetza eta obedientziaren arauekin aurrera egin beharra dugu.
Pandemia-krisia honek, etorkizunerako ibileran eta egikeran, ezinbesteko modu aldaketa eragingo du. kopernikar iraultza, non errealitateak aurreikuspen guztiak gaidituko dituen. “hamaika Ikusteko jaioak gara” zioten gure adinduek.
Aginduzko legeak epaitza berri legez ezarriko dira. Mundu osoan ageriko legeak ezarriko dira eta isiltasuna askoren sostengua izango da; baina uste osoa dut, gertatzen den guzti honetaz ezaguera nabaria duten buruak daudela gure gain. Honelaxe ematen du behintzat.
Kopernikar iraultzak, ikuspuntu honetan, pentsamendu eta egintzetan, erabateko aldaketa adierazten du. Gure planeta unibertsoaren erdigunean eta eguzkia gure gain biratzen zegoela ezabatuz, Kopernikok bere garaian agertzen zen teoria iraunkor hura, ondotxo ulertarazi eta gezurtaratu zigun.
Beraz, eguzkia jarri beharko genuela erdigunean eta lurra haren biran.
Kopernikoren pentsaerarekin bat zetozen Kant-en adierazpen filosofikoak zera dio: aldaketa drastikoak ez direla ez kasualak edota txiripaz sortuak ez eta kartsuak edo pasionalak, baizik eta soil-soilik arrazoiren batengatik argudiatutakoak.
Hausnartu beharreko egoera eta garaia da eta bakoitzak atera beharko ditu ondorioak, dena aldatuko dela kontzientziatu beharrean gaude, eta dena gainbeheratzen bada, gaurko ereduak ez digu balio izango. Estatuak arlo askotan esku hartuko du eta zenbait gauzetaz jabetuko da. Gizartearen egonezina eta haserrea areagotzen joango da baina zabaldutako aginduekin isilarazi edo baretuko da, harantz goazela ematen du.
Honela ba, “llegó el comandante y mandó parar”. 2008ko krisia etorri zitzaigun bezalaxe, “Hau etorri behar zela argi zegoen” diote adinduenek. 2008koa saiakera bat bezala hartu beharko genukeen itxuran. Aldaketa guztiak krisi sakonetatik datozkigu, ezer ez dela ustegabekoa egiaztatzeko, historia begiztatzea besterik ez dugu,
Beraz, irmoagoa izango den sistema baten hasieretan eta beronen aurrean gaudela diot. “Europa eta mendebaleko kontzientzia” definitu zuen Paul Hazard autore frantsezak. Erligio krisia honetan gerren ondorengo Europa sekularizatuaren krisi ideologikoaz hitzegin zigun berak eta badirudi bide horretatik goazela.
Eta ez nago jarrera katastrofikoaren adierazpenetan, ezta gutxiagorik ere, atsegabetzea ez da on, zeren, datorkiguna aurrean dugu ia ia. Hala hartu beharra dugu Kontzientziaren biraketa honetan aldaketa, bakoitzaren esku ere badago-eta. Eta orain, zer geratzen zaigu? gure adimena eta gogoa hedatzea, kontzientzia hartzea. Izua eta ikara sartu zaigun honetan, gogamena goraltzea premiazkoa dugu.
Munduko historian atzera begiratzen badugu, Txinak Mao Tse Tung-en erregimena heldu zenean, errepublika bihurtu eta dinastiak amaitutzat joko zituen. Egun, merkatu libreko ekonomian dihardu baina libertadea oztopatuta, bertan ditugu hala ere, gizaki bakoitzak bere kabuz bilatu beharko dituen zoriontasunaren filosofia handiak(konfuzionismoa eta budismoa).
Gurean, berreraikitzea aidean dugu baina, hondamenetan, eta halaxe gaude, garuna beste era baten egituratzea dagokigu. Eta guzti honetatik zer geratzen zaigu? Ba, lehia eta konpetentzia sistemaren aurrean ezarri beharko den lankidetasuna, beraz, eraldaketaren gakoa kooperazioan dago.
Honetan euskaldunok badugu eskarmentua, zeren, mundu osoan eredu den sistema kooperatiboa dugu. Eta ondo datorkigu kooperatiben sistemaren eragilea izan genuen Jose Maria Arizmendiarrietaren proposamenak gaurkoratzea.
*Aldaketa sozialaren premia dugu, ez enpresarenak bakarrik.
*Gizakion arazoak, betiere, ikuspegi erkidego batetik konpondu beharko ditugu.
*Gizaki ororen ekarpenak balio du, hemen denok gara beharrezko.
Eta hil aurreko egunetan bere hurko lagun bati esandakoa hauxe: “bizi izandakoaren ikaspenak kontutan hartzea oinarrizakoa dugu, baina une honetan, atzera begiratzea, Jainkoari irain egitea liteke, gizakioi beti aurrera begiratzea dagokigu”.
67an Oteitza etorri zen Arantzazura. Horrelako pertsonaiarik agertzen denean, zuk badakizu, fraideok nola funtzionatzen dugun.Denak beragana. Laster hasi zitzaien denei.
Oteiza: ¿y tú qué haces
Gandiaga: Nik ezer ez.
Oteiza: Badakit poesia idazten duzuna.
Pello: Ez, ez oker zaude, ez da hala, nik idatzi, liburu bat egin nuen, eta orain dut gehiago idazten. Eta Oteitzak:
Oteiza: Idatzi beharra dago, inork ez du idazten herri honetan, mutuen herri bat da hau, idazten ez dakitenen herri bat, ahal duenak idatzi egin behar du, obligazioa dauka idazteko!
Gandiaga: Eta han jarri zitzaidan behin..jarri besoak altuan eta…
(besoak goian)
Oteiza: Jainkoarren!, herri gaisoen amorez: Idazteko!
Gandiaga:Oteitzagatik izan ez balitz, ez nuen idatziko, ez hau, ez gerokorik. Oteitzak ipini nindun berriro idazten.Eta nik orduantxe nire barruan neukana idatzi nuen, betiko moduan. Status quaestionis. Non probatur:videtur
Tailer batean nengoan,
Oteitza baten ondoan.
hitzak apalki entzun nizkion
ta asmo bat hartu beroan:
Agintzen dizut, egia,
idazten dudan guztia
tailer hontara jasoko dizut.
gaurtik hemen dut saskia.
Oteiza
Debo esta revelación definitiva al gran poeta franciscano Gandiaga; él me ha asistido en mis desalientos con sus breves pero diarias visitas al taller, él conoce este muro, ha vivido esta soledad, y ha escrito estas palabras(viviendo estas figuras las ha explicado)
“La ley de fidelidad es más fuerte que la misma ley de la vida” Hauxe da Gandiagaren legea.
Carlos Slim, munduko gizonik aberatsenak egunean 10-11 lan orduak egitearen proposamena egin digu, baina ez bost eguneko lan orduetan, baizik eta asteko hiru egunetan. Honek zera ekarri dit gogora, aintzina baten Europako zibilizazio zaharrenean, euskeraren jatorriak aztertuz eta bertan murgilduz, halaxeko egituraketaren bat izango zutela gure aurrekoek.
Bizipenerako eta gorputzen elikapenerako lan produktibozko hiru egun, hau da, astelehenetik asteazkenerainokoa eta barruak asetzeko edota arima eta adimenaren bizipozerako beste hiru egun. Nork ez luke hartuko begionez proposamen hau?
Jainkoa edota Ortzea gurtuz eta berari edo beraie otoitz eginez jardungo zuten Ostegun/Eguenean. Joandakoen oroimenez burutuko zuten Ostiral/Bagerikua, eta Larunbat/Laurenbata, Illargia lurarren emari dugunez, fruituen ugaltzerako Ilargia gurtuko zuten egun horretan. Igandea azkenik, atsedentsu igarotzeko eguna. “Ora et labora”ren antzekoa liteke hau. Adimenez eta gorputzez osasuntsuagoak ginatekeela seguru, gure jakinmina eta sortzeko gaitasuna areagotuko liteke eta aukera berriak ere hedatuko lirateke. Honez gain, gaitasun eta askatasun gehiago izango genuke gure erabakiak sendoz hartzeko eta gorpuzteko, eta nola ez, lana ugarituko liteke.
Lana gizartearen ardura eta beharrizan emozionala dela eta jubilazio urtea atzeratzea proposatzen du Slinek. “Gustoko tokian aldaparik ez” esaera zahar hau aintzakotzat hartuta ez litzaiguke inportako indarrak ahultzen hasiak ditugunean, orduantxe hartzea erretiroa, hogei urtez luzatuko balitz ere. Euskaldunok ote dugu munduaren egitura berrirako gakoa? Beste eredu eta pentsaera baten sartuko ginateke eta seguruenik eraketa berri honek baten batzuen pribilegoa erakarri ordez, guztion ongizatea areagotuko lukeela.
Jakin badakit utopiaren erreinuetan sartzen ari garela hau azaltzerakan, askotxo da aldatu beharrekoa eta, baina Patriarkalismoa, materialismo hutsari, anbizioari, botereari eta diruari loturik baitago, eta bizitza zerbait gehiago da, askoz gehiago. Krisiak ez dira batere onuragarriak baina aukera berriak ere ekar dizakete. Gaia zera da, nora joan nahi dugun eta nola. Dagokiguna pasibidade hutsez hartzeak edota “Laisser faire” konsigna jarraitzeak ez dakar ezer onik.
Erreakitatea den bezalakoxea da, eta proposamen utopikoak, itolarrian aurkitzean edo beste irtenbierik ez ikustean etor litezke. Begibistan ez dugu argi gehiegirik ikusten eta egituraren nolabaiteko aldaketa beharrezkotzat jotzen da. Beraz, atzera begiratzeak aurrera ekiteko zerbait onik ekar liguke.
Egonezina nabaria da, eta lortutako ongizatea suntsitzen joango denaren susmopean gaude. Aldakaeta nabarmen batek kapitalismo sistemari berari lagunduko lioke, miseria aregaotu dezakeen arazo hau konpontzera. Eta noraez honetan, eguneroko aldaketa teknologikoen berripean gaude guztiok, baina honek ez garamatza motibatzera ez eta are gutxiago itxaropenezko gogoetara, baizik eta elkarrenganako urruntzera eta bakoitzak bere burua salbatzera.
Patriarkalismoaren merkatilismo hutsaren kultura bakan honek, gizaki askoren estuasuna dakar eta beraz, eredu baliogabe baten burrunba.
Patriarkalismoaren hondoratzearen ostean ezinbesteko oinarri demokratikoez eta matriarkalismoaren elkarrenganako babes bateratsuan eta justiziaren jokabidean jokatzea dagokigu, edota onartu dugun hau okerragorantz joango dela, eta urteetan lortutako eskubide askotxo zapuztuak izango baitira honela.
Aspaldi esan zidan gure ikertzaile euskaltzaile jakintsu batek, gure historia eta aurrehistoria ez dago liburuetan idatzia, edota dagoenari ez dagoen asko falta zaio, eta hauxe berau gertatzen omen delakoan Iruña-Veleiaiko aferan. Den dena ez dagoela esanda eta oraindik argitu gabeko hutsuneak ageri agerian direla. Lur barruan dauzkagun misterioak argitu beharrean gaude eta hor dago arazoaren gakoa,ostraken edukia aztertzerakoan,analitikek demostratu behar dutela agetzen den hori egiazkozat edo faltsutzat har daitekeen.
Eta iritzi kontrajarriak daudenez, aintzinatasunak gaurkoratzean, zer egon daitekeen egiaztatzea, badirudi ez dela batere erreza, edota beti ere beronen interpretakeraren zalantzetan mugitzen garela. Oraindik orain, J.C.Barojak 1942. urtean esandakoan gaude:” Se puede concluir que, sin miedo a cometer error, el desconocimiento de la lengua prerromana de Hispania es el problema más trascendental que tiene planteado hoy en día nuestra arqueología, nuestra historia y, por supuesto, nuestra lingüística”.
Hipotesiak tesi bihurtu behar direla eta, pentsakera ortodoxoa edota kartesianoarentzat ez du suposizioak eta intuizioak ezertarako balio, dena dute eta argi, argiegi. Barkaidazue, baina, dena argi dutenengan halako ikaragarrizko mesfidantza sortzen zait. Batez ere, zientziaren betebeharra aldizka-aldizka sekretu guztiak begiztatzen joatea denean. Baina, baina: leka, nola desmontatu urteetan edota mendeetan egiatzat hartu izan den teoria?.
Egozentrismoaz jota dauden gizakiek edota interes konkretu bati lotuak izan daitezkeenak, ez digute emango honetaz eztabaidatzeko betarik.
Alajaina, hor ez dago diskutitzerik, jakintzaren bideak argiegi dutenengan, munduan eta gurean ere, horixe dakusagu, beren teoriak egiatzat hartu eta inongo zalantzarik agertuko ez dutela, eta egia sakratu horretan murgilduz, Jaungoikoak berak esango lukeelakoan, gure bizibidearen eta pentsakeraren nondik-norakoen irizpidea sakratu bihurtzen da, eta hau guztia kontrolpean eukitzen datza berauen egitekoa. Eta hala, esan behar, gu guztiongan, eta batipat kuturgileengan eta intelektualiateengan sortzen duten eragina eta beldurra ere ez dela izaten nolanahikoa.
Diskrepantzia erakutsi ahal duten sasikumeak, bazterrean edota ezereza baten hutsaren hurrengoan geratuak izango dira. Eta neroni, guzti honetan, betiko zalatzak datozkit. Zalantzak, Ikutu ezinezko estamentuak daudelako gurean ere, bide bakarretik eta beretik ibili behar duten erakunde eta pentsamendu autarkikoak eta uniformatuak daudelako hemen bertan ere.
Eta izenburuko gaira etorriz, ezaguera, zalantzak argitzetik datorrenez, betiko kontura nator, gure hizkuntza hain zaharra izanik, apenas dago aintzinatasun hori agertu eta argi dezakeen dokumentaziorik. Bai, nola ez!, esango didazue! liburuetan dago argitua nondik gatozen eta noizkoa den hitzegiten ari garen hau. Hala bada, gure historiara begiratuz, liburuak oraintsukoak dira eta gehientsuak, geroan egia bihurtu izan diren hipotesietan murgilduz idatziak dira, baina froga askorik gabekoak.
Eta zerk eman liguke, aintzinatea gaurkotzeko argibidea? zeri edo nori egin kasu eta ze bide jorratu?. Egia bakarreko eskolak, santo-santorun dira zientziaren norabidean, bat eginik, duda gutxi agertu behar dutenak. Teoria frogatuak dira hauek erakusten digutenak, eta halaxe hartzen ditugu, halabeharrez. Baina, ahoz aho heldu zaigun gure hizkuntzak, liburuetan agertu daitezkeen baino jakin beharreko esparru zabalagoak ditu, eta ikerlarien lana, hori berori interpretatzea liteke. Baina, hemen sortzen dira ba, sortu beharreko esanak eta kontraesanak.
Aintzinatea neurtzeko natura berak eman diezazkigu daturik zehatzenak, lurrari eta naturari berari jarritako izenak eta bertatik eta bere gain sortzen den aireak, tonuak, arnasak, hitzegiteko joerak, egun ia berdindu eta uniformatuak daudenak, baina garai bateko nondikoa litekeeneko argibideak lekarzkigukeenak. Beraz, norantz goazen jakiteko, beti da on non gauden eta nora joan gaitezkeen jakitea.
Eta, zer agertu ahal zitekeen Iruña-Veleian?, eta ezer agertu bada behintzat, hor agertu zitekeena nola aztertua eta ebaluatua izan da?, izan bada? Jakin badakigu dogmatismo askotxoren gatibu dela zientzia, beraz, dogma dugula zientziaren eragozpenik latzena. Beraz, neronek, erakunde baten serbitzuan ari direnekin baino, inogo aurreritzi eta estigma gabe, libreki, bere lanean mugitzen direnekin gehiago sinesten dut, sakonera joan eta libreki datuak aztertu eta ebaluatu beharko luketenengan, dogma eta ideologia bere lanean kanpoan uzteko gai direnengan.
Zeren, ondorioak ikusita, badirudi Iruña-Veleiako afera honetan, ortodoxia behin eta berriro heterdoxiaren gain agertzen delarik, giza egitura konbentzional bati segi behar diogula, frogak sakonki eta independienteki, aztertzearen interesik ez dagoenaren susmopean gaudelarik. Substratu arkeologikoak eta hizkuntzarenak, Ikuspegi eta begirada administratibo pean daude eta azaltzea egoki izango bada edo ez ere, hauen interesen araberakoa da.
Hala, zientzian ere, ikasketa jerarkioen menpe izan gara eta gaude halabeharrez, beraz, gehiengoen jokaera zera da: mendeetako egitura jausi ez dadin, utz ditzagun oraingo egiturak eta berauek sostengatzen duten zutabeak bere lekuan, zeren, gizaki askotxorentzat, zenbait sekretu ezagutarazteak ondorio latzak ekar ditzake. Beraz, komeni da eritzi dibergenteak kontutan ez hartzea edota guztiz ezabatzea.
Honetan ba, Iruña-Veleiako indusketan, zientzia alorrean, alde bateko eritziak bakarrik hartu direla kontuan ematen du, benetan zer gertatu den eta analitikak egitean eritzi eta pentsakera zabalenez eta desberdinez kontrastatuak izan ote diren zalantzak daudelarik, eta egia bakarraz eta alde batekoaz ikusteko aukera bakarra ontzat hartzen dugunean, Zaragozako historia zaharreko katedradun dugun Francisco Marco Simonek esandakoa dakart gogora: Etnogenesian dakigun bakarra, besteen begiradatik dakigu “zibilizatu”aren begietatik, ez zuten indigenak idatzi, baizik eta bertaratuz sartu zirenak.
Amaitzeko, esan baita, suposizioetan mugitzea, jakina, ez dela bidezkoa, baina, dogmaren egituran ere ez. Benetakoak ala faltsuak litezkeen horretan,analitikek demostratu beharko lukete egiazkoak edota faltsuak diren baina aditu askoren arabera, apenas egin izan dira kontrasteak antza. Bidegabekeria gehiegitxo dagoelakoan, egia kanpora atera dadin besterik ezin dugu eskatu, onerako edo txarrerako, batzuen eta besteen alderako edo kontrarako, izan dena, izan bada, ezer estali gabe argituz.
Beraz, naturan eta denboran dago oraindik ikertu eta kontrastatu beharreko askotxo. Eta ikerlanetan dabiltzanei, nahitaez, hori bera arakatzea dagokie, zeren eta testuiunguru honetan, badirudi zientzia ere, aintzinako esaeraren gatibu dagoela, “noren zerbitzuan egon, halako erantzunak emon”.
Oraintsu Aingeru Epaltzak eta Ur Apalategik eskeinitako hitzaldi gogongarri batean izan nintzen. Nola bizi gaituzten gutakoak ez direnek eta nola bizi dugun geuk gurea ez izanda ere guretzat hartzen dugun kanpokoa, hau eta beste sakon aztertzeko gaiak eskeini zizkiguten. Bertan egoniko bakoitzak, akaso, geroan geure burutazioak egin ditzagun.
Euskal kulturaren erdigunea garai luze batean Gipuzkoa eta Donostia ingurua izan dela adierazi zigun Epaltzak eta akaso jarraitzen du izaten, nahiz eta beste herrialdeek ere urte hauetan bere izena eta izana ekinaren eginez hartzen doazelarik. Hala ere, periferikoak edo erdiguneak gara segun eta nora begiratzen dugun.
Baina, garai hauetan, infomazioa hain zabal eta arin datorkigun honetan, herritarrek eta herrigintzak irabazten ote du erdigunea? edota hedabideek, mass-mediak eta politikak eta politikarien emaitzek? Nork eta zerk du etekin handiagoa eta nola bideratu gure eginahalak gauden honetan, eta batez ere datozkigun garai berrietan!
“Eskerrak periferia garela, ezer ez izatea baino hobe ” zioen Ur Apalategik. Eta hala da, baina apur bat izatetik asko izatera edota Bitoriano Gandiagak zioskun antzera: askotan askoa izatera nola pasa gintezkeen, hor koska!
Aurrerapausoak ematen baditugu ere, globalizazioa, unifomizazioa, inmigrazioa, faktore askotxo ditugu kontra geurea garatzen joateko. Eta jakina, demokrazian multzoak egiten gaitu arrazoidun, beraz, partzelak handitzen joatea izan behar gure egitekoa. Gutxi bagara jai dugu, beraz, handitzen eta gorpuzten joatea izan behar gure norabidea.
Hemen ere, betiko topikoak darabiltzagu edota topikoak eta esterotipoekin gabiltza eta beraiek garabiltzate.“Ezkorra naiz sarriegitan baina gaur eta hemen baikor sentitzen naiz eta hala sentitarazi nahi dizuet nire gogoa” zioen Aingeru Epaltza nafarrak, jakinda gainera bera periferian sentitzen dela Euskalerriarekiko.
Beraz, besteari partzelak nola joan gaitezkeen irabazten! Hor dago koska eta hor gure eginbeharra, gu bestea izan gaitezen baino, bestea guganatzen, bestea gu izan dadin. Eta ondotxo adierazi zuen Apalategik: “Ez dago estereotipo gabeko identitate kolektiborik ”.
Eta zein da gaur egungo gure estereotipoa? Edo zeintzuk dira batipat bertatik kanpokoentzat ? Bilbotarren estereotipoa, agertzen duten bilbaino handikeria hori ote da, edo gauza postizoa ote da? azalkeria? Donostiarren dandismo eta pijo izate hori ote beraien estereotipoa? Arlotetzat euki gaituzte sarritan euskaldunok, bai bertako burges señoritoek zein kanpoko informanteek: hori ote da oraindik ere haientzako gure estereotipoa?
“Frantziarentzat Euskalherria beraien hegoa dena, guretzat iparra, lehen, albiste zen, ETAren presentziak egiten zuen batipat albiste, orain apenas da. Gainera urtero lau edo bost mila biztanle kanpotiar bertaratzen da” halaxe argitu zigun Ur Apalategik. Honek euskara eta euskalduntasunaren gutxitzea dakar, eta gerora zer? Gutxika gutxika jaten bagaituzte, hor dago kakoa! bidea nola burutu. Zeintzuk ote dira eman beharreko aurrerapauso egokienak eta beharrezkoenak?, egiten gabiltzanak bideak ontzen dizkigu?, berriak bilatu beharrean gaude?.
Gogoan dut, orain urtebete inguru, Arantzatzun Pello Zabalari esan niona: Pello, Arantzazuren geroa zer? Jakina, fraileak zahartzen eta gutxitzen doazelarik, zein da etorkizuna?, eta bere erantzuna, “Geroan…Hotel Arantzazu eta hobe”. Harriduraz hartu nuen “hobe” hori, baina segidan ulertu nuen esanahia.
Fraile izateko bokaziorik ez da, letozkigukeenak denak kanpokoak izango lirateke, eta euskaratzea ez zaie bat ere errez suertatuko, beraz, bizi izan ahal duguna erdera eta erderaren gorakada da, eta nora joango zaigu Arantzazu euskal gune kultural, artistiko eta mistikoa? Pentsarazi zidan, nola ez! Eta globalizazioak dakarkigun arazoetariko bat hauxe: norbera izatearena kolokan jartzea eta identitatearen galera. Arriskutsua benetan, eta aurre egin beharrekoa! Nola?.
“Bestea da ni ez naizena” zioen Urrek, eta beste horren aurrean periferikoak garen ustetan, bestea izan nahi dut ala bestea ni izan dadin nahi dut?. Eta hor galtzen gara, txikia izanik era askotan irensten gaituzte edota ta okerrago dena, irents gaitzaten uzten diegu, geu izatetik bestea izan nahi horretara pasatuz. Kontradizio askotxotan bizi garela guztiok, ez dago dudarik.
Euskalduna halakoa da banaka eta talde gisa, baina halako asko daude. Zerk egiten gaituen euskaldun argi dago,eta hizkuntza gabe ezer gutxi ginakeela ere ez da dudarik, baina zer egiten dugun eta nola jokatzen dugun egoera desberdinen aurrean, horrexek ekarriko dizkigu emaitza onak edo ez hain onak.
Aingeru Epaltzak “Mendigatxaren sindromeaz” hitzegin zigun. Mendigatxa XIX. mendearen amaieran eta XX. hasieran Erronkarin izandako euskal idazle ezagunetarikoa izan zela adierazi zigun eta garai haretan Erronkarin euskara zen komunikatzeko ia hizkuntza bakarra edo behintzat erabiliena. Hogeigarren erdikalderako gaztelerak guztiz jan eta ezabatu zuen euskera. Aingeruk Mendigatxaren sindromea deitzen dio euskaldun gehiegitxok dugun euskerarekiko malenkonia edo ezkortasunari. Azken mohikanoak ote garen sindromea.
Bilbo Zaharrak antolatutako jardunaldietako buru eta eragile dugun Pedro Alberdik moderatu zuen ekitaldia eta hitzaurrean zera esan zigun. Hasieran ze izenburu eman liezaiokeen ekitaldi honi eta, “Azken mohikanoaren sindromea” burutu zitzaiola. Gero, akaso baikortasun punttu batek eraginda edo, goian duzuen beste hau jarri zion.
Neure herriko artzain eta erdi philosofo dugun Juantxo Astondoaren hitz batzukin amaitu gura nuke. “Hi, ardiengana, eurak etorri barik neu joaten nok”, eta gaurko gizarte honek hori ikasi beharko luke, eta ikasi beharko genuke, guganatzea interesatzen zaigun hoiengana geu hurbiltzen ikastea, eurak datozen edo ez datozen itxoitzen egon barik.
Beraz, erakartzea dugu gure lana, motibazioak hedatzea eta beti ere, gureak prestigioa duen edota hartzen duen heinean erakartzeko motiboak izango ditugu eta besteen gugana hurbiltzeko gogoak ere gorpuzten joango dira. Ea ba “Mendigatxaren sindromea” baztertuz, geureari ekin eta gure mendi loratura erakartzen ditugun oraindik gureak ez direnak ere. Hala biz ¡
Orain urte bete pasatxo hil jakun Bittor kapanaga pentsalari otxandioarrarentzat, honeixek dira euskeraren zutabeak, gure YING-YANG-a.
Eta gure bizitzako maratoia, gure bizibidea, beren pozakaz eta minekaz, luzea edo labura, halangoxea da: Jaio: Izan/ bizi garen artean: Ein/eta amaieran: Hil.
IZ:Izatasuna: Jaio egiten gara, eta garenak markatzen deusku gure izaera, izango garena eta egingo doguna. Gizakia, jaioten danetik heriotzaraino bat bera izaten da. Nortasuna aldaezina da eta honetantxe ba.. Izadia, Gizakia, Bizitza, Izartegia, Eguzkia, izitu, izotz…honeik guztiak, bizia eta bizitza emoten deuskuzan osagaiak doguz. Gorputzaren atal asko eta asko be, hemendik hartu daikeguz: Iztarria, Izterra, istua, iztaia, txiza, bizkarra…
IZ ahoskia, beste arlo askotan aitatzen eban Bitorrek: gogoa(yatzi, yasan…). Itza(Izena…),denbora(goiza, garaiz, izaroa…), aizea, aitza, aizkora(gailua), zugaitza…
“Hasieran itza zan,
eta itza Jainkoa zan,
Eta harengan bizitza egoan
eta bizitza argia (izan) zan”.
IN:EIN: Egintza. “IZerdiaz landu beharko dozu zure egitekoa”. Eta halaxe da, egin dogunaz eta egiten dogunaz baliatzen gara geure bizitzan. Egitetik (itetik) lortzen dogu dana, ez egotetik. Eiteak(Intasunak) eraikiten dau gure oraina eta geroa.
IL: heriotza, iluntasuna, isiltasuna, getasuna(Ukatzea), ilargia. “Bizitzak heriotza zor” diño esaerak, eta halantxe da:
“Il in da” diñogu, “ilunkeran isilik il zan”, baina betirako agurra edo amaiera gura ez bagenduke legez: “Goian Bego” diñogu. Dagoen lekuan, goiko zeruetan ondo egon daitela.
Hemen, Orixeren olerki esaguratsua:
“Jaio nintzen iltzeko
Aldi-oro iltzen
Ildakoan erabat
asiko naiz bizitzen”.
Kuriosoa baina hiru fomemak edo ahoskiak batera irakurriz, esanahi honetan: Gizakiok hilezkorrak gara. Ez dago txarto. Arratieraz IZIN HIl : EZIN HIL. Edota Josean Artzeren: “Gatozenetik goaz, goazenetik gatoz”.
“Nora zoaz, nora goaz bide galdu honetatik, nora zoaz, nora goaz okerrezko bidetik”. Garai bateko kantua eta zantzua, baina urteak aurrera doazen heinean, atzera begiratzeak aurreranzko bidea argiagotzeko balio ez badu, jai dugu. ETBri dagokionez, eredua aldatu beharraren ideia zabal dabil. Beraz, unean uneko egitasmo desberdinak bilatu beharrean gaude. Sortu zen garaiko ikusleen izaera, motibazioa eta egiteak eta egungoak erabat desberdinak direlako.
Ikusle gehiengoarekin konektatzeak sormena eta berriztapena eskatzen du, inguruan ditugun baliabideak erabilitzean beti zerbait berri bilatuz eta erakarriz.
Beraz, “laisser fairek” ez du sormena areagotuko. Ikuslego eta entzuleen aldetik, garai batean, guztiok funtzionatzen genuen militantziaren zaporeaz, baina, ideologiak eta militantismoakbehera egin duenean, irudi eta mezu berrien beharrean gaude, erakarri eta liluratu ginduzketen zerbaiten berriren premian. Bizitza uneoro eraberritzen ari da, eta telebista bizitzaren ispilu dugu.
Ekarpena handia izan duela, ez du inork dudan jartzen, baina berregitea dagokio, beste ainitz gauzetan berregitea dagokigun legez. Eta ETBri pasatzen zaion geldiune eta ikuslegoaren beherakada ez dakit nolabait euskal kulturari orokorrean pasatzen ez ote zaion. Bilboko Arriaga Antzokiko programazio arduradunak eta BBK Aretokoak ere, gauza bera esaten zidaten oraintsu, “euskal kulturaren estrenaldietan, beti gaude jendea etorriko den ez den kezkaturik”, izugarrizko beherakada egin duelako ikuslego euskaldunak edo euskerarenganako ikuskizun zaletuen gustoak.
Ez dugu katastrofista jarri beharrik, egon, egon direlako garai okerrak, baina gogoeta egin beharrean gaude, zihur, zeren, sarritan geurearenganako dugun autokonplazentziak ez digu ikusten uzten benetako errealitatea zein den. Inork gutxik izaten du formula majikorik, eta ez da zaila asmatzea ere; hala balitz!, baina ETBri begira, tresnarik garrantzitsuenetarikoa izanik, badira aurrera pausuak eman ahal izateko eta berpiztu eta kontutan hartzeko faktoreak: informatiboak baldin badira erakarpen handiena dutenak, eta programazio gehintsuetan ikuslegoaren beherakada nabarmentzen bada, hor aztertu beharreko deskonexioa dago. Eta erakarri nahi badu, funtzionario izaera edo izpiritu hertsitik alde egitea komeni zaio xarma berriak eta ikusle barriak lortu asmoz.
Betiko formula berarekin eta beti gauza bera errepikatzen ibiltzeak ez du erakargarritasunik. Eta liluramena, erakartzeko formula berriak aurkitzean datza. Beheranzko abiada somatzen dugunean, okerrena zera dugu: ezertxo ere ez eginez, inoranzko biderik ez hartzea. Geurea babestea ona da baina halako garai antzu eta okerretan, erasoaldia beharrezkoa da, erasoaldi kulturalazari natzaizue. Erasoaldi kulturalak egin izan dira gurean, nola ez: “Ez dok amairu”ren sorrera, Bertsolaritzaren gorakada, Euskararen babes eta sustapenerako egin diren eta egiten diren atxikimendu handiko ekimenak, EITB beraren sorerra ere. ETB, eragile ez bada ez da ezer.
Beraz, ETBren kasuan ere, unean uneko formula propioak bilatzea eta bultzatzea derrigorrezkoa zaigu, badira eta sortzaile finak hemen, eta zabal dezatela aukeren esparrua, guztiona bada, guztiok izan dezatela hitz eta guztiok izan daitezela emaile. Ez da erraza, baina bide berriak ondo asmatzea zaila bada ere, bide desegokietatik irtetzea errezagoa eta onuragarriagoa dela uste dut. Dituen baliabideak izanik, programazio interesgarriak sortuz, ausardia falta zaion ustea dut. Eta besteek egiten dutena adibidetzat hartzea ez da izaten onuragarri.
Kanpotik datorkigun berdintasun monolitikoaren hatzaparretan jausi izan gara urteetan, eta hori, “geure” bihurtu dugu. Globalizazioaren hatzaparretan sartuak gaude guztiok baina globalizazioarenhutsalkerietan jaustea baino oker handiagorik ba ote? Eta, ergerlkeria eta fribolitatea bada ere askotxotan telebista ikusten duten gehiengoen nahia, ETBk erakunde publikoa den aldetik, funtzio soziala betetzeaz gain, jorratutako izaera propio bati ezin beharko dio amore eman. Kultura eraikitzearen eta goraipatzearen baloreak beti ere zutabe nagusiak izan heharko lukete bere egitekoan, baina ez dirudi gehienetan hala denik!,
Kultur ekimenek ez dute zertan aspergarriak izan behar. Telebista, denbora-pasa legez hartua da gehientsuetan, eta nekagarri suertatzen den orok ez du baliorik. Beraz, izatekotan ere dibertsiozko heziketaren bizitasunak eta batez ere emozioak eta zentzu emozionala bizten duen orok du balioa. Eta inon egotekotan herrian eta herritarrengan dago bizipena eta emozioa. Bada non arakatu eta hedatu.
Alain Touraine Frantziar soziologo handiaren ustetan, gauden honetatik atera
nahi bada, besteenganako konpetentzian baino elkarrenganako kooperazioan legoke gure eginbeharra. Mendebaleko gizarte hau proposamen gabeko isilezko gizakiz burutua dala dio berak. Goitik esaten digute zer egin behar dugun eta beraiek diotena guk aintzakotzat hartu eta beraien erabakiak hartzean datzala gure egitekoa. Galdera da, nola bideratu gure eginahalak, gauden honetan, eta batez ere datozkigun garai berrietan.
Bestetik, gure herrian.”keria”askotxo daudela konturatzen gara. Alderdikeria ez bada, norberekeria. Eta gune kulturalak, ergerlak izaterik ez badute nahi, hortik kanpo egon beharko lirateke, zeren, badakigu jakin, alderdikerietan ibiltzeak ez diola batere on egin euskal kulturari. Folklorekeria ere hor dugu, eta kontura bitez behingoz, kultura, folklorea baino gehiagodela.
Nora goaz diot, izenburuko galderan, ETB denon afera delako eta guztiok izan behar genukeelako gure iritziak, ekarpenak edota kritikak ere eskeintzeko beta. Badakigu krisi garai gogorretan sartuak gaudena eta denok pairatzen dugula krisiak ekarritako ondoeza, baina argi dago elkarrenganako beste hartueman sendoago baten jarduera izan beharko genukeela eta pentsakera zabal eta amankonunean oinarritutako egikeran murgildu beharko liratekeela ekimenak. Krisiak, aukerak ere badakartza, jakingo ote da aprobetxatzen eta egoera okerrari aurrea hartzen. Krisiak egitura ahultzea dakar baina era berean asmamena goraltzea. Eta bestetik, elebiduna izateak, batak bestearekin zerikusirik ez duten bi hizkuntza erabiltzeak, ondu eta areagotu egiten du espektroa, ondu eta goraipatu irudimena.
ETBko itsasontziak, bere programazio lanetan, norabide argiz gidatu lezakeen patroi zuhur eta ona behar du, bertako arraunlariak gogoz lanean bat letozkeenak.
Bingen Zupiria kultura sailburu berria dugu eta desirarik onenak opa dizkiot, bera, etxean egona da eta jakingo duelakoan nago ETBko itsasontzi hori maneiatzen eta eraberritzen. Lehenik eta behin, euskal arima kulturala berpiztu beharko du. Badu bai zeregina, sakon eta zabal bideratuz jar ditzala xake partida honetan egoki liratekeen pertsonak eta proiektuak. Aurrerantzako egitasmoa oparoa izan dadin, apustu berrietan sartzea derrigorrezkoa du. “Egur eskarmentadua sugin ona”, Gorbeialdeko esaerak dionez, eskarmentu handiko gizona dugu Bingen. Ea ba guztion onerako asmatzen duen euskal kulturaren bidean!.
Oraintsu Juan Manuel Etxebarria zeberioaztarragaz berbetan eta.. zelan habil ba? txarra kendute dana ondo.! nire erantzune.
.-Koño ez jaok txarto!, hori, botilea erdi beterik ikustealakoa dok, ze, aspaldi honetan, bazterretan, dana dok ezingurea, nekea eta penea. Hau dok hau, nora heldun gozakeen!. Gure aurrekoak esaten jeurian legez, ikustekoak jaio be ein gozak!
Ba bai, nire amamak be horixe esaten joan, “zenbat eta gehio bizi, ardure gehio!” Eta beste hau baite: “zuek oindiño ikustekoak zauzie!”. Ardurek kendu ein beharko joguzek, ze hiltean, ardurek eta gainetikoak hemen gelditan dozak.
.- Badakik esaldiek diñoana:“Biziek bizi lan eta hilek lurre jan”
Ekin beharko jeutsaguk orduen, Arratien diñoagun lez “Ekiñe baragarrie dok”. Esaldi hau Obamaren “Yes We Can”en aurretikoa dok.
.-Izingo ez dok ba!.. Ekiten dautsanak, zelan edo halan, burutuko jauk!
Burutu behako!
.-Badakik zeberioar bateri esan ei eutsian.. Hi Joxe, zelan jauk ba asuntoa? “Asunto me”:mehe, bere erantzune. Aspaldi hontan danok euki joguk zenbat gure bai, eta… honetara be ohitu egin beharko gozak. Gauzea ze…bildurre arimeraino sartu dauskuela eta bildurrek dana gelditan jauk!
Zeanistar auzokide bateri gertautakoa ez dok ejenplu txarra: Baiegozan udaren freskurean bazkaiten senar emazteak, eta kariño osoz prestautako eta gustoz jan beharreko ensaladari, orioa barra barra muturretik dariola egon ei zoan emaztea. Senarrrak: baie andratxoa, gehiegi botetan ez zabiz gero?
Maute!: Badaute.
Etorri be ein zoazan garai okerragoak eta pobrezie be sartu zoan etxean eta.. dana eskastu egin zoan. Han ba, ensalada jaten hasteko eta…
.- Baie andratxoa, botaixu ba orio gehio!
.-Mau ala? Badau ala?
Ba, horixe, betiko be ez gara eta…daunean Maute eta “asuntoa me” dauenean: Mau ala?
Harriduraren harriduraz hartu genduan ETBn bidez, Vaskonia izeneko 1. programan entzundakoa.
Joseba Abiatua filologoak Lemoan agertzen dan monolito baten aurrean zerau zinoskun: “Arratian ez zan VI.arte euskerarik egiten”, beronen arabera, latinez eta zeltikoz berba egingo eben ordukoak.
Jose Migel Barandiaran gizon jakintsuak, apaltasunez eta ondotxo azaltzen ebazan sakon eta zentuz ikertutako hainbat gauza, eta beti be, kontu handiz esango euskun euskeraren jatorriaren nondik-nondikoa eta oindiok eta gitxiago adierazoko eban mende baten data zehatza. Baina orain eta hemen, antza, aita Joxe Migel Barandiaran baino ikertzaile “jakintsuagoak” eta ausardiagoak inongo ezbairik barik jaurtiko dabez gure belarrietara gatx sartzen jakuzan teoriak “.
Gai honetan, aditua ez banaz be, entzuten dodan guztia aintzakotzat hartu eta men egitearen aldekoa be ez naz. Beraz, libururen batean edo bestean eta harrizko banaka batzuetako idazkunetan agertu daitekeen hori, zalantzat jartzen dot.
Jakina, orrizko eta harrizko idatzietan azaltzea bakarrik bada aztertu behar dan hori, gure hizkuntza oraintsukoa da, dokumenturik apenas dago inon eta. Oroitarrian agertzen dan horrek baino, Lemoatik gertu dogun Arlanpe eta Axlorren agertutako aztarnak, esanahia gehiago eta sakonagoa ez ote daukie ba?. eta gure lurrak damoskuzan milaka hitzen esannahiak ez ete daukie ba ezer esaterik eta argitzerik?
Ataungo jakintsuak kontu handiz ikertuko ebana hain argi esaten ausartzen ez zana, orain, filologo eta historiagile ilustratu honeik, ez daukie inongo arazorik ez eta beldurrik be, ziurtasun osoz halakoak botatzeko.
Oraintsu baita irakurri genduan El Paisen, euskaldunak ez ei dira uste zan besteko zaharrak, 5.000 urte inguru, baina Arratiakoak antza 1.500 urte ez besterik, hemengo gure aitititen aititak zer ete ziran ba! Eta euskerarik ez erabilen?
Gai honeitan, sakonezko ikerkuntza librerik egiten ete da, edota egiterik ete dago? Beharbada, gaurko asfaltoko eta biblioteketako ikertzaileak, lurrak azaltzen dauskunari eta bertan dugun toponimia multzo zabalari gehiago begiratu beharko leuskie. Seguru nago, euskeraren nondik-norakoaren baliabiderako, lurraren bizitasunaren izenak eta zehaztapenak azterbide hobea emongo deutsiela
Historia, sarri askotan, gezur metaz eraikia egin izan da, beti ere, interesen araberaz erabilia eta gorpuztua. Eta halakoren baten aurrean gaudenaren seinalea da ETBk emititzen duen Baskonia dokunentaleko Euskera berantiarraren historia. Bertan azaltzen den hipotesia, aspaldikoa da, egun, funtsezko loturarik ez duen neurrian, ezabatua izan dena. Eta logikara joanda, ez hanka ez bururik ez duena.
Gure bizitzan eragin nahi duten edota historia desbideratu nahi gaituzteenhemengo “iluminatiak” ote dira ba hau hedatzen dutenak?. Munduko norabidea gidatzeko agintea eta egia zehatzaren bidea, beraiena dela, hauxe izaten da “iluminatien” egitaraua.
Gogoan dut orain urte batzu Mexikoko plazarik handienean, hango historiagile batek esana, “ez, gure historia ez zuten indargabetu hona etorri ziren espaiñolek, hau da, Hernan Costes eta enparuauek, ez, gure historia hutsaldu zutenak, inbaditu gintuzten esanetara jarriz, beraien agindupean sartu ziren eta haien pentsaera onartu zuten azteka agintariek izan ziren”.
Ba, honako hau etorri zitzaidan gogoetara, Baskonia izeneko dokumentalaren lehenengo bi ataletan esandakoa entzun nuenean. Erromatarrak honantz etortzean, orduko lur hauetako biztanleak, gogoz, eta pozez blai hartu zutela haien etorrera, barregarria ezezik, logika guztiak apurtzen duten teoriak dira. Inperioaren aldeko teoria hutsalak. Honelaxe azaltzen da Baskonia izeneko dokumental horretan, imperioaren eginhalak eta norabideak onargarriak zirela aipatzean. Aditzen den arabera, inbasoreak ez zetozten inposatzera, baizik eta bertakoen poza eta gogoak biztera.
Espainiako historiari buruz TVEk emandako ataletan argi agertzen zen Amerika inbaditu zuten haiek, ez zituztela bakez eta onez lur haiek bereganatu, baizik eta indarrez eta odolez.
Baina, hemen alderantziz gertatu omen zen, herri zibilizatuak zetozela eta, hemengo barbaroak ontzat eman zuten haien etorrera, beraz, inbasioa ere ez zen izan, prest agertu omen zirelako orduko baskoiak beraiekin bat egitera eta beraiekin batera Europako beste herrialde batzu “zibilizatzera”.
Zer diot baskoiak? Baskoiak antza geroagoak dira, lehen atalean argi agertzen da: VI. menderarte Gorbeia azpiko Arratia bailaran ez zela euskerarik egiten, zelta eta latina egiten omen zen. Lemoan agertzen den harrizko iskribu batek hala dio eta. Orduko garaietan ere, hilarrietan bere izena idatziko zutenak, ez ziren izango jende xumea, baizik eta agintea zutenak, edo ahalbidedunak. Eta hauek nola ez, latinez idatziko zuten. Baina honek ez du erakusten Arratian garai haretan euskerarik ez zenik, eta are gutxiago Arratian zelta eta latina hitzegiten zela.
Hemengo toponimiak antza, ez digu ezelako argirik ematen. Lurrari eta naturari loturik dauzkagun milaka hitzek ez digute ezer esaten, eta, beraz, VI. mendetik honuntzagokoak dira lurrak eta naturak ematen dizkiguten hitzak. Gainera, Gorbeia hitzak ez omen du ezer esan nahi euskeraz. Ez ote da ba, Goi- orubea: Solar en el alto?
Hau historia ahultzea baino okerragoa eta larriagoa da, hau, lehentxoago aipatu dudan duintasun kulturalaren kontrako “iluminatien” teorien antzerakoa da. Beraien sekretua hauxe da: teoria faltsuak modurik erakargarrienean azaltzea, eta orain arte izan diren ezagupideak galaraziz, nahasmena sortzea.
Eta harridura ezezik historia beraren malformazioa sortzean, beste norabide baten jabe izango dira. Batez ere jakin badakitelako, holakoetan isiltasuna dela nabariena, hau da, “la ley de omertá” areagotzen dela. Eta, asko eta askori harridura sortzen bazaie ere, beldurraren eragina handia izan da historian eta egun ere. Eta adituen arteko onurazko eta beharrezko eztabaida isilpean geratzen da. Beraz, omertá legearen itunak, honelaxe funtzionatzen du: ez dugu ezer ikusi, ez entzun ezta gutxiago ezer esango ere.
Gure historia, eta euskeraren beraren jatorria eta norabidea mito hutsekin azaldurik dagoela eta, “Iluminati” hauek beste jantzi dotorezko hipotesi batekin datozkigu. Goiazan ba gure iragana beste era batera azaltzera; nola? Mitoak deusestuz, teoria zahar-berriak mahai gainera erakarriz eta egia absolutuak azalduz, gure benetako egia hedatzera.
Zelako historia kontatuz, baina? Ikertzaile serioenak eta adituenak esandakoa deskalifikatzen duten teoriak baztertuz? Ez, hau Baskoniaren historia bat edo kontu bat izan ahal da, baina ez da Baskoniaren historia.
Erdiarotik honainoko historia, eta aurretxoagokoa ere idatzia dago, eta hor datuak argi daude nahiz eta interpretaziaok batekoak zein bestekoak izan, baina gure aintzinatasuna agertzen duen hori azaltzeko, adarretan eta orrietan ibili gabe, beren zuztarretara joan beharra dago. Eta sustraietan murgiltzeko izaera eta sena behar-beharrezkoa da. Baina, ez da erreza izaten hizkuntzaren sena ulertzea, batez ere, azalpenetan espektakulua eta morboa sortu nahi denean.
Hizkuntza, herri baten balore preziatuena dugu, gauza asko ulertzeko giltza eta herri batek dituen ohiturak, erabilerak eta usadioak bereganatuko dituena. Eta honek atzoko, gaurko eta geroko erantzunak eman dizkiguke, zeren, hizkuntza, bizitzeko modua eta pentsakera ulertzeko gailua dugu. Voltairek esana da: “jasotzeko jaitsi gaitezen geure barrura, erroetara joan gaitezen”.
Izen handiko pentsalari, ikertzaile, soziologo eta filosofo ugari daude, historiaren bilakaera, iturri hauetan baliatu behar dela eta geroaren apustua, etengabeko barneko garapenetik egin beharko litzakeeka diotenak. Baina, garai hauetan, informazioa hain zabalik dagoen honetan, denak balio du, “Totum rebolutum”: kutxa baten sartuko da historia, kultura, hizkuntza eta fantasia, pentsakera desbideratzeko nahasmena areagotuz, eta frogatu gabeko hipotesiak egiak direlakoan jaurtiz. Komunikabideak eta mass-media alde jarriko zaizkielarik gainera. Beraz, historia eraldatzea ez da hain zaila. Honen barne-pentsakeran, proiekzio merkantila izan daiteke funtsean. Eta gure jatorria eta iturria desbideratzea ere komeni bada, egin egingo da.
Dokumentalaren hasierako ataletan egin izan den azalpena, zentzu paternalistaren mundu-ikuskera bat da, eta berau finkatzeko, jakina, erakunde publikoen laguntza ere izan du, asko gainera. Ekoizpen gutxik izaten duten adinakoa.
Teknikoki material onena erabili izanak eta kosturik handienez egin izanak, behintzat, seriotasun bera eskatzen du datuen ikerketetan eta beronen sakontasunean.
Eta honen guztiaren aurrean, nork pilotatzen ote du ba gure hegazkin kulturala?. Beraz, zuhurtziaz, baina buruz eta tentuz, gogoetak egin beharrean gaude, zeren, gure aintzinatasunak, geroan, argiak ekar dizkiguke, baina gezurrak ontzat hartzen baditugu, jai dugu.
Hitzen eta hizkeraren esanahiaren jatorria eztabaidatzeko orduan, Platonek burututako “Catilo” izeneko elkarrizketa, oso da esanguratsua. Catilok historiografiaren gainean gogoetak eta galderak sortzen eta azaltzen zizkigun, interpretatzearen zailtasunak agertaraziz hala ere. Hortxe dago beraz gakoa.
Socrates: Zein da guretzat izenak daukazten funtzioa? Eta zein da bere emaitza?
Catilo: Ezagutza. Izenak ezagutzen dituenak gauzak ere ezagutzen ditu. Izenen edukiera bereiztea da errealitatea ezagutzeko arrazoia.
Euskeran, egitura matriarkala duen hizkuntzaren esanahiaren aurrean gaude, eta hizkuntzaren ekarpena bai etxera eta kanpora begira ere, uste dugun baino handiago izan liteke, baina gure zentzu patriarkalak ez digu ikusten uzten. Oinarri sendo gabeko teoria faltsuak dogma bihurtuz, “Okerren gezur metaketen” aurrean gaudela zioen gure Kapanaga-“Socrates euskaldun” jakintsuak.
Kondairatik haratago eta mitoetatik at begiratu nahi dutela diote dokumentalaren azalpenean. Lurrari errotua dagoen gure hizkuntzak, lur gaineko bizitzari azalpena ematen ziola jakitun ote dira?. Gure iraganean, gauzei izena jartzen zitzaien eta hitzak zentzuz zetozen. “Izena duen guztia omen da”dio esareak, baina hau ere mito hutsa denez, “iluminati”entzat ez du honek zentzurik izango. Akaso, gure herria, inoiz existitu ez den mitoa ote da ba?.
Beti esan izan da Nobela eder bat idazteko moduko pertsonaia dugula Iparragirre. Eta oraindaldian diot, zeren, beren jaiotzaren 2 mende beteko direnean, bera izandakoa eta berak egindakoa bizirik dirauela dirudi. Sortu zituen kantuak bizipenak ziren eta betiko bailiran, oraindik orain, gure artean diraute.
Historiara bagoaz, Iparragirerrekin XIX.mendea hobetu ulertu daitekeelakoan nago, kantuen adierazpenak argiak bezain ulergarriak ditugu-eta. Baten batzuek esan ere egingo dute ez zela goi mailako olerkaria ez eta kantaria, baina sortzailearen kantuak urtez urte eta mendez mende aidean eta gure gogoetan geratzen direnean, hor esangura handiko eta benetako idazkera eta musika dugu, herritarrengana heldu eta gure bihotzetan sartu izan dena. Eta ezbairik gabe, horrexek du baliorik handiena, bere jaioterriarekin eta herritarrekin izan duen eta urteak geroztik galtzen ez duen lotura.
Euskal Herrian jaio eta Euskal Herrian hil, gainerako bizitzarik gehientsuena, Europan zehar eta Ameriketako lurraldeetan egin zuen. Munduan zehar, bere gitarra lagun, ibilbide luzeak egindako kantaria dugu Iparragirre, baina gorputzez herrialde askotan izan bazen ere, bihotza beti Euskal Herrian izango zuen. “Errialde guzietan toki onak badira, baina biotzak dio zoaz Euskalerrira”. Eta halaxe ba, herriminez bizi eta herriminez hil zela esan genezake.
Urretxuko koblakaria, Kantari erromantikotzat hartua izan dugu, uneoro egoera guztiak: gogoz, grinaz eta bihotzaren taupada hutsez bizi izan zituelako. Norbera da bizitzaren protagonista eta ez ingurua ez eta gertakizunak, nahiz eta beraiei lotua egon. Iparragirre, liburu baten idazteko pertsonaia bada, bizi izan zuenagatik eta utzi zizkigun kantu ederrengatik da, eta halaxe ba, guk geuk urte askoren puruan kontatzeko ere pertsonaiarik ezin erakagarriagoa dugu, eta kontatzeko diot zeren, bizitzaren gozamenak bai, baina laztasunak ere bizi izan beharko zituen seguruen.
Pertsonaia erromantikoen izaeran, ezinegona nabaria izaten da. Ez zen leku baten bizi izango zen gizasemea ez, ezer izatekotan, ibiltaria genuen eta munduko eta kaleko bizitza hartuko zuen eskola eta ikasbide. Kalean bizi izango zuena, unibertsitate sakona bezain esanguratsua gertatuko zitzaion. Iparragirre beraz, ipurtarina genuen, han hemenka ibiliko zena eta inon benetako lasaidura hartu izango ez zukeena.
Berria eta berritzailea zen gure Iparragirre eta beren bizitzeko eta egiteko moduak ere berritzaileak ziren, honetan: “Iparragirre abila dela askori diot aditzen…” Xenpelarren bertsoak oso adierazgarriak ditugu: “…atoz gure kalera, baserritar legera, musika oriek utzita…” Hala ba, Euskal kantu berriaren sortzaile gisa agertuko zaigu.
Baina munduan zehar bazebilen ere, gogoz eta arimaz bere lurrari lotua zegoen beti, euskal lurrean zuhaitza eta enborra baina mundura begira zabalduko zituen adarrak. Eta mundua bere zabaltasunean hartuko bazuen ere, argi zeukan nondik zetorren, nondikoa zen eta non eman nahi zuen azken hatsa.
Txori ibilitaria legez, herrialdez herrialde bizitzea ez zen izango bide erreza. Lasaitasunik apenas inon aurkitu ez eta gogoak zeramanen damua ere etorriko zitzaion behin baino gehiagotan. Baina izaerak markatzen du portaera eta nahi edo nahi gabe mugitu beharra, batetik bestera ibili beharra zeukan, Euskal Herria eta Europako herrialde asko ta asko zeharkatu ondoren, Euskal Herriratu eta egoerak bultzatuta, beste milaka herrikidek hartutako bidea hartuko zuen gure koblakariak.
Amerika amets ederra zen, bizimodu hobeago baten nahian zihoazen milaka euskaldun, eta Iparragirrek bazuen berarengan eraman beharreko lekukotza eta mezua: “Eman ta zabal zazu munduan fruitua¨. Ameriketara joan beharrak hala ere, bere herriaren gertakizunak hurbiletik bizitzea zekarkion. Han egon bazen ere, bere pentsakera, bihotza eta gogoa bere jaioterrian zeukan. Eta gitarraren sokak, arbolaren adarrak bailiran, lagun eta gertuan izango zituen aldiaro guztian
“Gitarra zartxo bat det nik nere laguna, onela ibiltzen da artista euskalduna, egun batean pobre beste baten jauna, kantari pasatzen den nik beti eguna”. Ameriketara joandako gizasemeak bizi modu hobeago baten bila edo behintzat aukera berrien bila zihoazen. Euskal Herrian pobrezia nabaria zen eta mundu berriak eskainiko ziona agian hobea izan zitekeelakoan. Gainera, kantuak plazarik plaza adierazteko zailtasunak eta debekuak etorri zitzaizkion hemen eta, halatan, itsas bestaldera joan beharraren gogoa handitu egin zitzaion.
Tolosan aurkitu eta maitemindutako Angela neskatil gaztearekin batera mundu berria ezagutzea otu zitzaien eta haraxe zihoazen biak, kantu zaharrak dion bezalaxe, “…zentimorik gabe.” Hango egoerak eta bizimoduak bide eta eskaintza onuragarriagoak ekarriko zizkielakoan. Eta garai haretako itsas bergantin haretan bi hilabeteko bidaia luzea egin ondoren, Buenos Airesgo portura helduko ziren. Hango kantuak, pozak eta zaratotsak sekulakoak izan bait ziren, bere herrikideak eskeinitako Buenos Airesgo harrera ezin hobea izan bazitzaion ere, gerokoak gero eta esareak dion moduan, han ere: “txakurrak ortozik edo oinutsik”
Iparragirre kantaria zen, koblakaria, baina baritono trazak bazituen ere, ez zen opera handiko kantaria, bere kantuak eta ahotsa ez zen antzoki handietan kantatzekoa ez, jakina, garai haretan ez zegoen gaur ditugun baliabiderik, ez mikrofoniarik ez eta sonorako inolako tresneriaraik eta Colon Antzoki handian, Euskal kantari handienetarikoa legez iragarria eta aurkeztua izango zen baina kritika zorrotzaren porrota bere gain bizi behar izango zuen eta Argentinan kantari izateko gogoak bertan behera geratuko zitzaizkion.
Bizi beharrak Uruguaira eraman zuen, Ordeñana bere lehengusuak artzaintzara dedikatzeko proposamena eginez, artalde handi bat jarri zion Mercedez izeneko lurraldean. Iparragirre, urte batzu geroan, hainbat umeren aita bihurtu zen eta familia aurrera ateratzeko ahaleginak ez ziren gitarra jotzetik eta kantatzetik etorriko, artzaintzan emango zituen urteak nahiz eta bere benetako bokazioa eta gogoa ez izan, eta Ameriketan, gitarraren soinua isil xamar izango zuen aldi baten.
Hala ere, bere izena eta izana ahaztu ez zekion, “El puesto del trovador” deituko zion lurralde haietako lekuari. Hangoxekoa bere jaioterriari egindako kantua: “Villarreal de Urretxu nere erri maitea, seme bat emen dezu amorioz betea. Nai baña, no la ikusi, Au da lan tristea, zuretzat nai det bizi, Urretxu Nerea”.
Artzaintzan urte luzez izanik, eta pobrezian bizi zirelarik, hala ere, handik honantzako komunikazioa ez zuen galduko eta noizbeinka idatzi ere egingo zuen, baina zortzi seme-alaba aurrera atera beharrak ez zion kantuak sortzeko eta kantuan ibiltzeko denbora askorik emango. Artzaintzarako gogo gutxi, ardien urtez urteko galera nabaria eta zortea probatu nahian edo “Gernikako Arbola” izeneko taberna eraiki zuen. Euskal kantu pila entzuten ziren bertan, zioen Angela emazteak eta negozioetarako yaioa ez zenez, han ere porrot egin zuen.
Tarteka Euskal Herriko berriak helduko zitzaizkionez, jakitun zen gure herrian gertatzen zenaz, batez ere, politikaren berri desegokiak heltzen zirtzaiozkionean honantz etortzeko gogoa berbiztuko zitzaion. 19 urteren ondoren, bere herritik berri txarrak: 1876.urtean foruen deusesteak bere barruak irekitan jarriko zitzaizkion eta Ameriketako deserritik jaioterriratzeko gogoa biztuko zitzaion berriz ere.
Lanetik etekin askorik atera ez eta gainera, Uruguaiko erreboluzioa eta bost urtez iraungo zuen gerra zibilak bertatik Euskal Herriratzeko gogoa biztuko zion. Buenos Airesgo “Laura bat” elkartearen laguntzari esker 1877ko udazkenean “Gironde” frantsez itsasontzian Euskalerriratuko zen.
Izan ere, garai baten bere herrian oso goraipatua eta estimatu izan zenez, Euskal Herrian foruen galeraz geroztik bizi zen egoera aldatzeko bere presentziak balioa eta eragina izango zuelakoan, seme zaharrenak 15 urte besterik ez bazuen ere, familia bertan behera utzi eta Euskal Herrira itzultzea erabakiko zuen. Eta deserrian eta herriminaz bizi zena, berriro herriratu zen, gaur egun Gernikako batzarretxean dagoen gitarra berarekin ekarriko zuelarik.
Modurik eta desegokienean eta goibelenean bizi izango izango zituen bere azken urteak, bere familiengandik urrun eta herritarrengan espero zuen baino laguntza urriagoa izanik. Herriminaz bizi zena herriratu eta egoerari aurre egin ezinez gitarraren azken notak ez ziren izango berak pentsatuko zituzkeen modukoak. Bizitzaren triskantza eta ilusioaren porrota bizi izango zituen bere gain.
Amerikatik itzultzean, gainera, gure herriko egoera eta euskeraren egoera benetan era tamalgarrian zegoela ikusirik, bere herria eta euskera gogoz eta bihotzez maite zituela egiaztatuz, halako hitz esanguratsuak idatziko zituen:
Gure euskera eder maitea
galtzen gaur degu ikusten
euskaldun onak arritzeko da
nola ez diran lotsatzen!
Larramendirik, Astarloarik
ez da geiago aipatzen...
Ez da utsegin aundiagorik
ondo badegu pentsatzen.
Galdu dirade oitura onak,
galdua dugu Euskera...
ola bagaude, eun une barru
galdu da gure izena!
Erro, Aizkibel ziran bezela
erakusterik gaur ez da.
Gure euskera ...ai! galtzen bada
gu... euskaldunak ez gera!
Nola isildu eta barkatu?
Etorkizunen Kondairak
arrazoiakin esango digu:
nun dira zuen oiturak?
Damu dute bai... gaur euskaldunak
lotsa pixka bat dutenak,
aspaldi esan duten bezela
gizonik jakintsuenak.
Dala Parisen eta Londresen
jakintsu asko badira;
euskerazko liburu zarren
ondoren ibiltzen dira...
Or da Luziano, printze ernaia,
orain guretar deguna,
euskerazale bikain-bikaina,
jakintsuetan aundi dena.
Arren, ez bada galdu euskera,
nere anaia maiteak!
Galtzen badegu... galduak gera
gu eta gure semeak.
Beti euskeraz itz egin, bada,
oro zaar eta gazteak
esan ez dedin denok gerala
euskaldun biotz gabeak.
Zenbat bizipen eta oroitzapen? Zenbat gozamen eta desatsegin, zenbat nahi, gogo, ilusio eta desilusio bizi izango zituen Iparragirreren gitarrak?
Hurko lagunik onena izan bait zuen biziaro guztian eta berarekin sortuko zituen kanturik ederrenak eta sentikorrenak. Artista euskaldunak bazekien bizi izandako leku eta egoera guztietan hartuko zuela ideiaren bat edo beste eta etenekin bat. Bazekien egun baten pobre eta beste baten jauna izango zela.
Gitarraren sokak munduan zehar ibiliko ziren eta ikasbide eta jakinbide desberdinekin topo egingo zuten, egunak kantari pasatzea, bizitza bere zentzu gorenenean, sentikorrenean eta sakontasunean bizitzea izango zen, eta egoeraren arabera, poza aldi batzuetan eta tristezia besteetan, horixe hartuko zuen bere gain. Gitarrak berak emango zion modurik onenez eta ederrenez adierazteko aukera paregabea. Gitarrak emango zion poza eta negargura, gitarrak eman zion bizitza.
Gitarraren harremanak, armonia zekarkion bizi izango zuenari. Begira ze gauza, orain ez asko, euskal linguista bati entzun nion armonia hitza euskaratik etor zitekela eta honelaxe adierazten zuen: Ken ditzagun “h”a eta goiazan Bizkaiko euskalkira, zaharrenetakoa omen da. Artu-emon - ar-emon: armonia. Kuriosidadeak harrapatu ninduen eta izan ala ez izan, benetan adierazpen eredugarria, eta behintzat bertan behera ez uztekoa ere.
Baina Iparragirren gitarrak emandakoa, beste gitarra askok bezalaxe, bizitzak jartzen digun desarmoniaren aurrean, era bateko edo besteko armonia jantziko zion zegoenari, eta nolabaiteko armoniarekin bat egingo zuen. Lekuan lekuko, jakin beharko zuen zein sonoritate eskeini, eta zeri edo zeini kantatu.
Bidaia askotxo egindakoa zenez, denetan eta denekin gozatzeko parada izango zuen. Egun, iraganeko erlikia bailitz, Bizkaiko Batzarretxean dugu geldi, mutu eta umil.
Hantxe dugu nork bisitatuko, eta nork amestuko gure Iparragirrek bizi izango zuena eta kantatuko zuena. Jakin beza, gitarraren sonoritate horretatik ateratzen zirela kanturik ederrenak, gitarra horrekin eskeintzen zituela kanturik gozoenak eta sentikorrenak.
Gitarra horren penak eta pozak geureak direla. Eta esan, esamesak erruz badabiltza ere, halako kantu ederrak sortu zituen egileak gure betiko barkamena eta laudoria duela. Gorespeneko opariak utzi dizkigu Iparragirrek eta bere gitarrak .“Eman ta zabal zazu munduan fruitua” zer hoberik egin lezake ba gizaseme batek bere herriaren alde? Zer kantu hoberik ekeini lezake inork betikotasunez jantzi eta hartu diogun kantuei? Kantuz sentipenak hain eder azaldu digunari gure gozazarrea!. Viva Zu betiereko Iparragirre!
Maiatzaren 5ean Euskeraren Jatorriaren 12.biltzarra ospatu izan da Elgoibarren. Hitzen zein toponimoen bidez, Europan izan ei ziran ama hizkuntzaren erroak aztertzeko, kanpoko eta hemengo hainbat adituk parte hartu eben bertan.
Europan ama hizkuntza bat egon ete zan? Latintzat eta grezieratzat hartzen diren hitz askok ez ete dabe erro zaharragorik haien barruan? Badirudi, hizkuntza guztiek amaren altxorren bat gorde dabela. Eta gero eta argiago dago, euskera ez dala inondik inora hizkuntza isolatua eta koinzidentziak ez direla sortzen kasualitatez.
Euskerak Europako toponimia zati bat ulertzeko aukera emoten deusku eta, kasualitatearen probabilidadea hutsaren hurrengoa dala erakutsi euskuen. Ikusten ari garena, zera da: euskera gero eta garrantzitsuagoa dala toponimia ulertzeko eta erro zaharrak interpretatzeko.
Iberismoaren aztarnak ikertu dituen Bernat Mira Tormok-en ustez milaka hitz eta euskal toponimo aurkitzen dira penintsulan eta zera esan neutsan, Penintsula iberica, Penintsula euskerika deitu leitekeen?
Bai, inongo zalantza barik, beronen erantzuna.
Valentzian eta Alakanten dagozan toponimo batzuk hemen:
Aixorta, Algar, Altxor, Alzira, Artana, Atzeneta, Atzubia, Begida, Ben-ixama, Besori, Garaita, Llauri, Olleria, Oriola, Zarra…
Iberikoz Euskeraz Iberikoz Euskeraz
Erde/Erdi erdi sorse zortzi
Ban bat abar hamar
Bin/ bi bi abar-ke-bi hama bi
Irur hiru abar-ke hirur hamairu
Laur, lau abar sei hamasei
Bors bost orkei hogei
Sei sei. orkei abar hogeitamar
Angus Huck ikertzaile ingelesak, London beraren jatorria be, euskal errokoa izan daitekeelakoan, toponimiaren garrantziaz egin euskun berba. Huck 15 urtez euskera ikertzen egon da eta Iberieran eta Europako beste hizkuntza baskoniko zaharretan interesatuta dago: “Basque is not a language isolate”. Huck-en eretxiz, euskeraren historia ezagutzeko, euskera beste hizkuntza batzuekin alderatu beharra dago, eta gakoa hor iberiera da. Ebidentziak dinosku Europako hainbat ibaik mantendu dabezela antxine kontinentera bueltan etozen lehen gizaki kolonizatzaileak emondako izenak, izotza urtu zaneko garai haretan, duela 11.600 urte inguru.
Hainbat liburu argitaratu dituen Antonio Arnaiz Villena Madrildar bilogo eta medikua be, iberierak eta euskerak mediterraneoko hizkuntzakaz euki daikeezan harremanetan zentratu zan, ehunka adibide jarriz.
Erromatar letretan lizentziatua eta filosofoa dan Felix Zubiagarentzat, iberistak euskerarengan aurkitzen dabe argibiderako suzia, baina ofizialistasunak gorrotoa deutsa tesi honeri. Ikerketa ahaleginetan zaindu beharra dago, baina ate itxiak eta maixu itsuak direnean eta ikerlan sendorik egin gura ez danean, ofiziltasunen begietatatik dana da susmogarri eta dana dago katepean.
Euskal filologian doktorea dogun Juan Martin Elexpuruk “Euskeraren aztarnak Sardinian” liburu barria atera eban oraintsu eta Sardiniako toponimian ikaragarrizko antzekotasunak aurkitu dituela dino. Toponimiari begiratuz, bost mila sarrerako korpus batean oinarrituta harri eta zur itxiko gintuen mapaz eta argazkiz lagunduta.
Hemen halango batzuk: Adarre, Alzola, Arga, Ariola, Murgia, Aretza, Aresti, Arenarza, Aritzola, Arreba, Arratzu, Arresi, Balzola, Baratz, Borda, Searsolu, Urrosolo, Uri, Urki, Suia, Zuri, Sarraketta, Orri, Uda, Alustia, Gastea, Arroa, Alzu, Ilartzi… Juan Martinen esanetan, Sardiniako biztanleak ez ekiten nondik etorri daitekeezan izen honeik eta antxinako hizkuntza baten aztarnak ete ziren ustea eukien.
Euskeraren jatorriko kidea eta irakasle ikertzailea dan Joseba Mintegiren ustetan, ortodoxo gehiegi egon da eta dago gurean eta zientzia dogmaren gatibu dogu, halan ba, gauzen despropositoan gabiz eta frogak sakonean aztertzea ez da interesatzen.
Erromatarrem garaian ez zela euskerarik egiten, hau esaten be ausartu izan dira gure ortodoxoak. Eta, “Euskera Europako ama hizkuntzan” lelopean egin izan dan jardunaldi honetan atera daitekeen ondorioa, zientzia gaur egun ez dala librea, zeren, zientziak bere ikerlanetan, aldaketak eskatzen ditu, baina dogma zientziaren eragozpen handiena da eta egiaren aurrean esaten dana, herejiatzat hartzen da.
Eñaut Etxamendiren esanetan, euskera ez da inondik jausitako meteoritoa, ez eta umezutz dagoen bakarreneko hizkuntza, ez, hizkuntzalaritza askorentzat erreferentzi bihurtu daitekeen hikuntza liteke gurea, baina, ezaugarri da gertatzen dana: euskera ez da indoeuropearra eta pentsatzen dabe ez dala honetan denborarik galdu behar. Egozentrismoaren garaietan bizi garela oraindino be eta Galileo ekarri euskun gogoetara, inkisizioarekin euki ebezan arazoak ditugulakoan bertan. Kontuan hartu daigun Iruña-Veleiako auzia, ez ete doa ba bide horretatik?. Baina, hau beste iritzi artikulu baterako itxiko dogu.
Donostian bada parke eder bat
Kristina enea deritzona
Ikusteko eta paseiarako /ibiltzeko eta paseatzeko
Hau bai dela leku ona.
Zuhaitz, erreka, jauregi, egazti
Denerik dugu parkean /denerik dauzka parkeak
Zatoz zeu ere bisitatzera
izan zaitez pozik bertan / Merezi du ikusteak.
landak zuhaizti beteak ditu
Kristina enea parkeak
Natura bizi bizian da-ta
Arbolak hostoz beteak. /
Ez da munduan hiri hoberik
Horixe da diotena
Parketan ere ez da alderik
Kristina enea politena / lillurena.
Historiak esaten digu
Duke de Mandasena zela
Guztiona da-ta zaindu ezazu /orain altxor hau zaindu ezazu
zeurea balitz bezela.
Kristina Enean paseialdian
Ume, gazte ta helduak
Honaxe gatoz Donostiarrok
Auzo guztietakuak / ahaztutzen gure ardurak
Egian data parke eder hau
Bisita zazu lehen baitlehen
Goza ezazu, bizi ezazu
Lillura ez zaizu agortzen / Lillura ez da-ta agortzen.
Xarman gozoz ari zaizkigu
Abere, arrain, egaztiak
Leku eder hau Ikuskatzera
Zatozte bidaiariak.
Amets eiteko leku hoberik
Ezin zezake aurkitu
Txepetxa (zozoz)kantuz ari zait eta / txorien kantuz bete betean
Bihotza zait gaur bizitu. / eguna zait gaur argitu.
Edertasunak hemen baditu
Sekulako ikuspegiak
Hara begira, hona begira
Denak atsegingarriak.
Kristina enea parkea dugu
Lilluretan lillurena
Donostian itsasoa ta
Naturarekin bat dena.
“Kristia Enea” parkeak ditu
Lurgune diztiratsuak
Egunez eta gauetan ere / Egun argiz zein ilunez
Hantxe dira gure enkontruak
Erreka eta landa ederrak
Zuhaitz goxoz hornituak
Gera gaitezen Kristina Enean
Eman ditzagun bertan musuak.
Gure ibilbideko eginkizunetan, moduak oso dira garrantzitsuak eta ezaguna eta esanguratsua dogun goiko frantsez izenburu hau, bizitzako edozein gai eta unetan dogu erabilgarria. Jakin badakigu bakotxaren izaera aldatzea ia ezizenezkoa dala eta izaerak portaera dakargula, baina gaitasunaz eta jarrera onez egiten diren gauzak fruitu hobeak emongo deuskuz beti be.
Puri purian darabilgun eta Bizkaitar guztiok maite dugun Athletiken presidente barriaren portaera goraipatu gura neunke. Aitor Elizegiren egiteko moduak, ezaguera eta osagarri eder legez hartzen doguz gehienok. Itxura edo traza onak erakusten deuskuz eta oso txalotzekoa bere orain arteko jokabidea.
Benetan erakargarria deritxot eta ez dago dudarik aurrekoarekin konparatuz, presidente barriaren esateko eta egiteko moduak guztiz direla dezberdiñak. Portaerak bereizten ditu pertsonak eta balio askoren artean, alkarrizketaren aldeko dala erakutsi deusku. Hemen ezugarrietako batzuk: Cabacasen auzia dala eta, haren gurasoei palkoan bere ondoan jartzeko gonbitea egitea edota Athletickeko peñakin gauzak hobera joan daitezen, aurrekoak eukan urruntasuna apurtu eta bereganatzea, batasun beharraren deiak zabaltzea…
Eta Athletic-en filosofiaz zer esan, identidatearen bizkarezurra dogula, lekukotasuna beti da jagon beharreko altxor preziatua. Azpimarkatu eta nabarmendu beharreko balore horreik babestu eta proiektatu beharko geunkez gure kulturan batez be, ze askotan kanpoko edozer egintza, geurea baina hobea dalako konplejotxoa be dogulakoan nago.
Eta anekdota legez zera kontatuko deutsuet, garai baten, Zeanuri, Aitor Elizegiren bigarren bizilekua izan zala; ume eta gaztetxo denboran, haren familia hainbat urtetan neu jaio nintzan Arregia kalera etorten ziran asteburuero eta oporretan eta Zeanuriko plazan ikusten genduan Aitor bere guraso eta anai-arrebekin batera.
Euskal olerkigintzaz inork izatekotan nabarmeduko zuen berebiziko estilo propioa, hori ezbairik gabe, Artze genuen, bere izakera, portaera eta egikera, zentzuz eta pentzuz, gorputz eta jantziz berbera zelako, Artzerengan ez zegoen ez itxurakeriarik ez eta pantomima ez disimulurik, halakoxea zen, beti irripartsu, barruak ematen zionari jaramon egiten zion egiazko artista zorrotza. Modaren eta inguruaren eraginetik kanpo zebilena, eta iritzi propioetan bizi izango zen sortzaile fina.
Bere sorkuntzako talaia haretatik, gure paisaia, gure zelaia, ondo ikuskazteko gai zena eta gaitasuna zuena. Gure gainetan hegan ari zaitzaigun txoria genuen Joxan, kaiolan diren edota garen txoriei bere xarma bidaliko zigun txori hegalaria. Gure habietara soinu propioaz sartzen zitzaigun txori librea.
Beste habi batera joan zaigu orain, baina entzuteko gai bagara, hor ditugu eta hor diratute, gure hegaletan gure haitzetan eta batez ere, gure hatsean berak esanikoak. Eta entzuteko gai bagara diot, zeren eta, egungo moda ez da entzuteko gai dena, abarrotsen giroan eta hauen agindupeetan gaude. Egun, denok gara maixu, denok artista, denok jakintsu, denok esatari. Mutu egotetik, berritsu izatera igaro gara urte hauen puruan.
Entzuteko ez hausnartzeko gai ez garen zentzua dut, eta Joxan bezelako olerkarie entzun egin behar zaie, “bihotzaren begiaz” entzun, ensango luke berak. Eta halaxe dio : “Berekoiak bere eta berea entzuteko baizik ez ditu belarriak, berea baino entzungarriagorik, berea baino argiago eta ederragorik ez duelako inon, noski… ez dakigu zein datorren lehenengotz: berekoia ala harroa ala erhoa”.
Inguru txikian bizirik, ingurua handira bidaiatzeko eta biadaiarazteko gai zen olerkaria izanik, Kontsignen aldarrikapenetan diraugun herri honi, bizitzeko eta pentsaarazteko kontsigna propioak eta baliogarriak botako zizkigun Joxanek. Gure argi-itzalak bistaratzen zizkigun, eta ustea dut Joxanek lurtarrok ditugun beldurrak uxatu zituela eta bizitzari eta heriotzari aurrez aurre begiratzen ziola. “Bai, argia ere itsungarri izan daiteke, eta itsutzen gaitu eta mututzen eta itotzen…”
Poema zuzenak, sakonak eta esanguratsuak idatzi zizkigun Joxan Artzek.
“Argia-itzala, bizitza-heriotza, Zerua-lurra, hitza-isiltasuna…”Ez ziren kasualitatez eginiko hautapenak, ez , bizitzan hartu eta jasan beharreko parekotasunak ditugu. Bilakaria genuen Joxan, bere hitzekin solasen bilaka ari zitzaigun olerkaria, gure bizipenak argitzen zizkiguna;
Euskal Herria ere egiazko Euskal Herri bilaka dadin, lanetan ziharduena eta biziarazten zigun olerkaria.
Gure janzkia modurik eta libreenean, modurik eta sakonenean, modurik eta errezenean josten zekien Jostuna genuen. Gure jantzi urratuari eta alkandora deuseztatuari, adabakiak jostorratz finenarekin josten zizkion jostun fina. Eta horrelaxe jantziko zuen gure bakoitzaren eta guztion panorama.
Deskribapen zuzenak ziren bereak: “Nekez ohartzen zaio inor zuloari, bertan jaioz ez duenean besterik ikusi; are nekezago egiten, zulo horri ez zaionean inondik bazterrik ageri… Zulo batetik irten denak beti du beste zuloren bat, beti da beste batera eroriko, zulo guztien zulotik, jausi den mundutik, irteten ez den bitartean.”
Hitzekin Jolasean, gozamenean, hitzekin kantuan eta dantzan zebilen Joxan. Hitz esanguratsuekin, gozotasunean, sakontasunean eta osotasuenan. Hitzen hatsean eta hotsean zebilen Artze, hitzak, hotsa edota soinua duelako barnean. Eta gizakiari, bere lurrari eta bere-gure hizkuntzari zion maitasuna, geuk maita dezagun eskaria eginez, agerian utzi digu. “ Maitasunak, zeru, lurra digu zuritzen… maitatzen hasi arte ez gara zinez, bizitzen hasten” ”Asko maite duenak, asko asko daki, asko dakienak, asko asko maite du”.
Ba ote hitzarmen hoberik, berak erakutsi zigun maitasuna baino? Eta gugan izan duen eragina kontutan harturik, esatari batek hileta egunean zera ziostan: ea gaurko gazteok jakin badadakiten nor zen Joxan; akaso beste era batez eta urrunegi edo ikusten oi dutelakoan gaurko paisaia.
Nire ustetan, arintasunean bizi denak seguru ez dakiela baina, utz dezagun, atertuko du eguna-eta, zeren, ona beti da on, sakontasuna beti egon izan da modaz kanpo, eta guk adin batekook erreferentetzat dugun bezalaxe, beraiek ere, izango dute noizbat, ona inoiz hiltzen ez delako. Arinkerietan dabilenak ere izango ditu sakontasunean murgiltzeko garaiak.
Dana dator eta dana doalako, modu desberdinetan baina, mundua joan-etorrian dabilen noria dugu, seguru honetaz neronek baino argiago eta zentzundunago erantzungo zukeela Joxanek.
Gazteek ere jakin behar dute, Joxean ez zela gauzetan geratzen, gauzen barrutik, gainetik eta azpitik mugitzen zela, gauzei zentzua ematen; berritzailea eta aintzindaria zela oro. Har ditzagun ba irakasgai bere esanak, eta honetan gure irakaskutzak badu zer esanik eta zer eginik: “Beharbada – eta beharbadarik gabe- irakasleok aho bat gutxiegi duzue, gutxiegi gehienetan, eskatzen zaizuen gehiegia ikasleei irakasteko”.
Gogoan dut, berarekin egon nintzenetan, bere etxean batipat, zintzilikatuta zeuzkan poemak ikuskatzen lilluraturik, honetaz eta hartaz mintzatzen biok eta, bizkaieraz egin nintzaiola esaten eustan, eta neure Arratiako euskeran hasten naiakon berbetan. Une goxoak eta entzungarriak eskeintzen zizkidan berak. Bizitza eramangarriago eta libreago egiteko, hitz zorrotzak eta mamitsuak eskeini dizkigu guztioi.
Zaude Goian Joxan!
Inoiz ahaztu ezinezko gaur lako egun batean, orain 35 urte, Bizkaian eta Euskal herriko hainbat zonaldetan ere ikaragarrizko uriolak izan genituen. Orduko abuztuko hilabete euritsuan, gaur lako abuztuaren 26an ikaragarrizko euri-jasak jausi ziren batipat Bizkaia aldean.
Gogoan dut Bilbon egun hartako goiz ilun hurak gaba zirudiela. Bilbo Aste nagusian zegoen eta bart kantatu dudan leku berean, Plaza berrian izan behar nuen orduko kantaldia, bertan behera gelditu zen. Nerbioi-Ibaizabal ibaia urez gainezka eta Bilboko hainbat auzoetatik, kalez kale, hiri erdirantz zetozenek errekak ziruditen.
Bilbok ez ezik, Laudiok, Etxebarrik, Galdakaok, Gernikak, Bermiok…eta beste hainbat herrik jasan zuten inoiz ahaztuko ez duten uriola haren zigorrada eta triskantza. Laster etorri ziren albisterik latzenak, 34 hildako eta bost bat desagertu.
Halako zorigaitzetan, guztion laguntzeko premia eta gizakiaren elkarkidetasuna narabaritzen da, halaxe, ehunka herritar boluntario gogorik onenez prestatu zen lanean, urak utzitako lokatza eta zaborra garbitu asmoz.
Gaur, 35 urte ondoren, arazoak arazo, eta krisiaren sarraskia bistan izanik, denda itxiak nahinon ikusten direlarik; hala ere gure hiriak eta herriak eraldatu egin dira eta gehienak distiratsuago agertzen zaizkigu. Guztion ahotan da Bilbok egin duen izugarrizko aldaketa hau. 1983. urtean, apenas ikusten zen Bilbon turistarik eta kanpoko norbait guganatzen bazen arrarotzat hartzen genuen; gaur Bilbo beste Bilbo bat dugu, bai hirigunean eta auzoetan ere. Bilboko alde zaharrean, kanpoko ehunka turista ikusteak poza ematen du, hiri bizia dugulakoan.
Bilboko aurtengo Aste Nagusiaren kartelaren irudiak, jatearen premia nabaritzen du: platera, tenedorea eta koilara. “Basque country- welcome to the culinary nation” Gure gastronomiaz gozatzea ez dago gaizki baina, ez gara ogiz eta edariz bakarrik bizi eta, beste gauza asko ere baditugulakoan zer garen eta nor garen kanpokoak jakin dezaten. Bilboko mapamundia, planeta guztien epizentroa izanik, janarietatik at beste gauza askotan izan daiteke erakusgarri. Geure kultura eta euskera hedatzeko ere aukerak zabal ditzagun beraz.
Ur laster eta hitz umel hauen ostean, Bilboko jaien zaparradarekin gauza onak esan eta tartean hobetu daitezkeenak ere ageri nahi ditut. Horrela ba, 35 urte hauetan egindakoak bere martxa segi dezala eta uriolak zaintzeko urak itsasorantz modurik onenean joan daitezen neurriak hartuak izan direlakoan.
Agian, Bilboren suspertzea, urak gainezka egin eta sarraski haren ostean etorri zen. Zeren eta, ordurarte ibaiari bizkarra ematen eraikitako eraikuntza asko eta asko ibaira begira jarri ziren, eta Bilbon bertako biztanleei eta kanpotik zetozenei ibaiaren garrantzia biztaratu zitzaien. Bilboren eraberritzea ibaiaren ondoan egin behar zela konturatuz.
Hatza zerion ibai zikin hark, itxura ederragoa hartuz, gaur xarma erakargarriago bat hartu du hiriaren ekarpen onenetarikoa izanik. Ibaiaren ondoko paseiadiak eraldaketa berri baten historia ekarri du.
Bilboko itsasadarra eta bere inguruan eraikitako proiektuak, Barzelonako Ranblak edota Erromako Fontana de Treviren antzera, sustatu beharreko ikurra bihurtu zaigu. Egokia benetan, Thomas Krens, Guggenghein fundazioaren zuzendariaren irudipena. Leku hortan eraiki zitekeenik inork ez zukeen sinistuko baina, iluntze baten Salveko zubi gainetik footing egitean halako epifania bailitzan, senak eman zion hantxe, orain agertzen den lekua berean egin behar zela Guggengehin museoaren eraikuntza.
Thomas Krensen orduko euskal solaskideek ez zieten sinesgarritasunik eman. Nola liteke ibai zikin haren ondoan eta apenas ezelako egiturarik agertzen zen gune haretan halako ikono esanguratusa eta erakusgarria bihurtu beharko zen zerbait eraikitzerik? Thomas Krensek han iragarritakoak ehunka urte atzera garamatza, etxetik kanpo hainbat hilabete pasatzen zuten marinelak eta itsagizonak Bilborantzko itsasadarretik sartzean eta urak bihurgunea hartzen duen gune hartatik, Salveko zubi azpitik, Artagan mendatea ikustatzen da(Begoñako basilika dagoen lekua), orduan baseliza.
Thomas Krensek bere epifania izan zuen leku haretan, kronikak zera diote: marinelak etxera bizirik eta osasunez itzuli zireneko esker onez, Begoñako baselizara begira, salbea errezatzen eta kantatzen zutela. Eta sinbologia harengatik bataiatu zutela gune hori Salve izenaz.
Urak desbideratzen diren lekuak berebiziko energia dutela eta,
“Urak dakarrena urak daroa..” euskal esaera zaharra geroan kantu bihurturik bizitzaren ikasgaia dugu eta urak bere bidean dariona bueltan datorkigunaren esanahia. Bizitza ur biziaren ibaia eta ezuztean bere norabidea alda dezakenaren seinale bezala.
Gaur jakin badakigu Guggenheim museoa, itsasadarren ondoan kokatua izateak, bitxitasuna eta garrantzia eman diola. Bultza dezagun beraz, Bilboko itsadarra eta bere ondoan duguna. Mundu osoan ezaguna egin zaigun Aste Nagusia amaitzen den egun hau onik eta alai izan dezagula. Gora Marijaia
Ama sabel haurdun baizinan GORBEIA
urteetan ikusi zaitut aurrez aurre
inoiz zahartzen ez zaren horretantxe
zeurean, tente, irmo, erne,
zerurantz goratu nahian mantso,
zure gailurretarantz zenbat nahi eta begirada
bidaiarien amets, gotorleku eta bizigarri.
Elur zurien mantu negu otzez,
abereen habi eta bazka uda epelez
eguzkitan zein lainotan zure pagoak airearen kide
euskal izakien ikur ta ugazama,
zeu zaitut larretan goxo, argi ta lauso,
nekeetan gogo ta gozagai, mendietan neure.
zure haize hotsak neure kantuen sorburu, emankor, oparotasun ta adore.
Gaur, zure maldan behera
errekan barna oroimenak jausten jataz.
Aran ta mendiz inguraturiko sorlekura itzultzeko irrikitan nauzu
landare ixil ñabarrak ikuskatu guran
zantzo bete kantu jaurti gogoz,
zeugana heltzeko bihotza borbor sentitzen dut
saien hegada eder luze horietan galduz,
zugana naiatortzu lasaidura hartzera,
zure hatsa arnastera barriro,
zure barrenetan galdu asmoz,
neure aztarnen billa.
Gontzal
ALOSOKO BIZITZA
Zer ete da ba Aloso?, ba horixe, Arratia bailaran darabilgun zer moduz galderaren ohiko erantzuna. Gizakiok bata besteenganako topaketetan edota lehen egotaldian Zer moduz? dinogu geure lehen berbaegitea legez. Eta erantzuna ia beti, baikortasunez beterikoa dogu, beraz: Ondo!. Baliteke erantzunkidea sasoi onenean ez egotea, baliteke ondoegi ez ibiltea, baliteke osasun edo besteriko arazoz lepo aurkitu ahal izatea, baina, ondoezik aurkitu arren, ondo! esan beharra dago, eta ondo erantzuten dogu nahinon eta nahinoz.
Ohitura danez eta derrigorrez, ondo esan beharra dugulako? Ondo ikusi gura gaituelako? Badagoz tartean erantzun luzetxoagoak eta azalpen gehiago emoten dauskunak: Ondo, detaileetan sartu barik!, Tamañu baten!, Dexente!, Hobeto ezin! edota ironiazko erantzunak: Hi bestean ez baina ezin gozak kexau! Sasoian!, edota Tenplean! edo Tenplau! Fenomeno hi!.
Oraintsu esan neuntson Arratiar bati, zer moduz, eta hara, irribarrez non dinostan: Ondo jodidute! Esan be, irribarrez esan eustan eta honek bizitasun bat agerten eban bere izatean.
Beste Arratiar batek esandakoa baita: Zer moduz galdetzen bahoadie, hik, ondo! esaiek beti, ze galdetzen hauena bihotz onekoa badok, poztuko dok benetan, eta hala ez badok a zelako ostikada eman deutsakeen!. Ikasgaia ona gizon horrena.
Zeuon topaketan, betiko lehen galderan, Zer moduz? itauntzen deutsuenetan, arratieraz erantzun ahal deutsazue: ALOSO!. Eta zer ote da aloso,? ondo? Nahiko ondo? Hobeto gurean? …dexente, elegante . “Bizitza alosokoa” kantetan eben aspaldi baten Leon eta Mauriziak.
Bada Bilboaldetik sarritan ikusten dodan Arratiar petoa dan bat, buruargikoa eta erantzun baikorrak botetan dakizena. Zer moduz? itauntzen deutsadanetean, irripartsu dinost beti: Aiko, hobeto gure bez!
Arratiarrok geure berebiziko berbetea eta geure izatea dogu. Lekuan lekuko erantzunak emoteko be beti prest. Badakizue, bizitza ironi puntu bategaz hartzeak merezi dau, eta dirudienez, endemas, baikor egoetak garaunak garbitan dauz eta bizitza luzatu, beraz alosoko bidea euki dagizuela guztiok eta egun txarrari aurpegi ona jarri.
Juan Manuel Etxebarria Zeberioar euskaltzale eta hizkuntzalariak bildutako bertsoa dozue bertan:
Neure laztana zer dozu?
Kolore txarra daukazu;
koloreak gorrituteko
metal ure edan bear dozu.
Altuan bizi naz baia
kalera daukat gogoa,
ortik jenteak dauka ta
bizitza alosokoa
Mikel, Non zaude?
Joan zaigu Mikel, eta hustutzen hustutzen doa gure izana.
Mikel Laboarekin telefonoz hitzegiten nuen bakoitzean, bere hasierako galdera hauxe zen, Non zaude?. Mikelen non zaude horrek, azpian Zertan ari zara, Zein da zeure egitekoa, zein zuen ikuspegia, eta halako jakinnahiak zeuzkan barruan, ez zen leku geografikaz ari Mikel.
Badakizue Oteizak euskaldunotaz zioena, esaten duganaz baino esan nahi dugunaz ulertu behar digutela.
Eta Mikel, honetan eta beste gauza askotan euskalduna zen oso. Atipikoa esango dute askok, antitetikoa baina tipikoa esango nuke nik, gure bihotz buruetara inork bezain ondo sartzen jakin duen horietakoa. Eta halaxe egiten zitzaigun maitagarri bere izateko eran eta esatekoan, xumea, umila, minbera.
Bere adierazteko era, hitzetik harago zihoana zen baina gure barruak mugierazten zituena.
Guretzat Mikelek txoria izaten jarraituko du. Eta orain badoakigu, nora ?
Iparragirre eta Xenpelar dagoen leku horretara. Zein leku ote da hori? Nork jakin lezake txori baten bizitza?
Non zaude Mikel? Zein leku misteriotsuan?
Hegoak ebaki banizkion Japonieraz
Hegoak ebaki banizkion Tori no hane wo kireba
Nerea izango zen Boku no tori ni natte
etzuen alde egingo Nige nai daroo
Bainan honela, Demo, soreja
Ez zen gehiago txoria izango Tori de wa nai desyou
eta nik, txoria nuen maite Boku ga… Sukinanowa tori.
EDERRA SUA GABONEZ
Garaian gaude eta ohiturari jarraituz, era batera edo bestera ospatzea dagokigu oturuntza onez eta festa bidez. Eguzkiari loturiko udako zein neguko erritualetan sua agertzen zen lurrean ospaskizun gisan. Eguberriak hasten dira beraz, oles egiteko aroa, jai girokoa. Suzko gauak eguzkiaren berpiztean. Udan sua kanpoan eta neguan sukaldean.
Ekialdeko lur epeletan aintzinako garaietan, Eguberri gauean, lurra izartegiarekin bat egiten zenaren iskribuak daude, hau da, mendi goietatik ikusten zena, ortzean izarrak argi emari dingilixka eta beheko aranetan suaren jaia garretan, zeru-lurrak bat egiten zirela. Mendi gaineatik izartegia eta lurra irudi berean, biak izpilu bailiran. “Zeruan bezela lurrean ere”. Eguberriak zentzu sakonezko izaera sakratua izan dute, bai Kristaurrean eta ondoren ere.
Historian kokatzen diren kontakizunak eta naturaz gaindikotzat hartzen ditugunak, erligio, magia eta mito bihurtzen dira. Mitoaren esanahia sinbolikoa aurkitzea ez da beti ere erraza izaten. Mitoak erritoa dakar eta aro bakoitzak duen bizi-eraketari lotua baitago. Zuhaitza bera ere, tradizioen oinarrizko sinbolotzat har genezake. “Guk botako zaitugu eta barkatu eiguzu”. Hau esatean, naturaren izaera animista gordetzen eta goraltzen zen. Indar bizia eta magikoa zuen zuhaitz horrek, bizien eta hilen arteko harremana ere eransten zuen aurreko garaietan. Geroan, Kistautasunak Jesus betiereko fruituak ematen dituen zuhaitz sinboliko legez hartuko duena.
Eta gurean, garai hauetan, mito bihurtu dugun Olentzaro, Onentzaro, Olentzero… izenburu bereko ospakizuna. Nondik ote dator? Intuizioz eta hizkuntza beraren deduzioz Olentzaro (Oles-aro)litekelakoan daude ikerlari eta hizkuntzalari gehientsuenak. Onentzaro(Onen-aroa) daitekeenik era bada, eta Orantzaro(tripaki, otordu-otorantzatik) edota Noel, edo Olen(Oleries) etor daitekeela dionik ere egon badago. Era baten edo bestean, zihurtzat jo genezake eguzkiari loturiko zentzua dutela guztiak eta eguzki berriaren nolabaiteko oles-ospakizunetan gaudela.
Baina bataz beste, erdal kutsuko etimologiatik hartutako ikazkin ofizioa duen Olentzero egin dugu “vox populi”, eta berau dugu egun izenik entzutetsuena eta erabiliena. Mitoa lozorroan egon ostean, halako baten, garai berrietan, ikastolen hastapenetan, mezulari berri emaile legez datorkigun edota sua barreiatzen ari zaigun Olentzero dugu kaleetan Olesaro ospakizuean. Baina kutsu folklorikoan hartuta, beste barik, bere benetako esangura desmitifikatzen ari ez ote garen susmoa dut.
Honek, Alex de La Iglesiaren “Las brujas de Zugarramurdi” dakart gogora, ama sorgin erraldoi deformatu batek ematen dio amaiera Zugarramurdiko koban egiten duten jaiari. Agertutako irudi gargantu andra desitxuratuak nire ustez, benetan izan behar zukeen zentzu guztia purrustazten du. Konsumorako eta barre arin batzuk egiteko ez dago txarto, baina besterik ez. Ez naiz sartzen filmearen egokitasunaz, neuri ere dibertigarria iruditu zitzaidan, baina Zugarramurdiko koban beste zerbait itxoiten nuen. Beste irudi batez eman zitzaiokeen zentzua matriarkalismoaren gaiari eta garai bateko “Amaren sua”ren esanahiari, baina gaur sakontasunik ez da eskatzen, zeren eta horrek ez du saltzen. Halaxeko aroan gaude. Dena dugu desmitikatzen, dena ahultzen eta dena desbirtuatzen.
Garai berrietara egokitu behar dugula? Jakina baietz. Baina zentzuz eta pentzuz, eta zergatik ez, umorez ere. Baina sakontasuna galdu gabe. Historia zentzurik komikoenean agerterazten zuten Monty Pytonen “Brianen bizitza” kasu.
Eta eguzki berriaren ospakizunak lehen suaz baziren, gaur ere kaleak, etxeak eta zuhaitzak, argiz jazten ditugu. Itxura desberdinez bada ere, hor ez dago eraldaketarik, egokipena baizik.
Argibidearen jatorrietara etorriz eta hizkuntzaren etimologian sartuz, gogoan dut Bittor Kapanagarekin izandako aspaldi bateko hizketaldia.
B.- Inoizko baten hizkuntzaren logikan sartu beharko genuke.
G.-Baina Bittor, gehien erabiltzen dena Olentzero dugu.
B.-Bai, neu be beti joaten izan naiz konfesatzera pekatua zalakoan nire bidea eta pentsatzeko modua ere pekatu zela uste nuen, baina garai baten pekatuak konfesatzeari utzi egin nion, nire barruak egi gehiago eukazalako apaizaren dogmak baino. Badakizu moda beti arrazoi, eta modan ez dagoena edo ez da existitzen edota ez zaio kasurik egin behar.
Beraz, oles egiteko garaian gaudenez berpiztu dezagun ahuldurik eta indar gabeturik dugun sua. Bizitzan irauteko eta eguneroko arazoei aurre egiteko behar dugun barruko sua, arimak bizkortzeko behar dugun su biziaren indarra. Gabon giroa piztu eta barreiatuz goazen ba krisi garai honetan Suaren jai-gaua ospatzera, argi gehitzea betorkigula gure eskaria, baina goiko izartegia mutu dago eta ez digu laguntzen askorik aspaldi honetan, eta dakiguna zera da, gure zoritxarrerako, argiaren monopolioa Iberdrolak duela, eta beraz, Iberdrola jainkoak bidaltzen digun argi lurtar horrek gora egingo duela berriro ere. Eta guk hemen jarraitzen dugula sutan baina mutu, geldi eta geldo, gizaki ahul beldurtiak baiginan etsiturik, ezertxo ere esan gabe, gure ahultasunari barre egiten dietela jakinik eta beraien zorraren zigorrak dakarkigun prezioaren gorakadak zilegitasun guztia balu legez.
Badakizue Gorbeialdean diogun esaera: “Hiru dira munduan alperrik galtzen diren gauzak: itsasoko euria, egunez izarren argia eta pobrearen arrazoia”. Eta gure erantzunik ezean, pobre denak, mukur bila joan beharko du Gabon sutarako.
Geroak gero, suak bizirik irauten duen bitartean geu ere bizirik gaudenaren seinale. Piztu dezagun gogoa eta isiotu mundua. Oles egiteko garaia da ta, betorkigula Zoriona, eta argiak lagun gaitzala ibilbidean! “Suari diezaiogun ba kanta, ezer bada ta Gabona, suaren jai gaua da ta”..
Gontzal Mendibil
BADATOR OLENTZARO
Aro honeitan, urtero legez guztion pozerako eta ilusiño barritan jatorku Olentzaro. Aurten, pobreago bajatorku be, etorri badator. Ba ete dakigu beronen esangurea?.
“Olentzero” dugu erabiliena, baina esan beharra dago erdal kutxuz beterik daukaguna bera dala. Izatez, ero atzizkia, erdal “oficio” besterik ez dogu. Holan ba: Panadero, lechero, bodeguero, butanero, jardinero, carbonero… eta gainetiko ofizioak doguz. Eta jakina, umeen irudian: Oletzero, egubarritan opariak ekarten dauskuzan basoko ikasgina.
Nire umearoan ez genduan ospatuten Olentzero edo Olentzarorik, orduan Ekialdeko edo Orienteko erregeak ziren opariek edo iketza ekarten euskuena. XX.medearen erdialderantz eta Arratian 60. hamarkadatik aurrera sartuko zan, Papa Noel edo Santa Klausen parekoa dogun Olentzeroren irudia.
Baina gaurko ikur eta zentzu komertzial honek, beste esangura sagonagoak daukaz. Seguruen, OLENTZARO dogu izenik zuzenena, Oles egiteko aroa, Olesa(jaia, ospakizuna…) eta zer da ba ospatuten doguna? Eguzki barriaren jaiotzea.
Aintxinako garaietan, gizakien ospakizunak eguzkiagaz lotura eukien, eta eguzkia, unerik gorenean, edo beherenean egoanean, ospatuten eben hemengoak eta hangoak. Udaren beroan, gaurko San Juan bezperan eguzkia goian eta suaren erritualak lurrean. Egu-gain: ekain. Egu:Jaungoikoa dogu. Neguaren hotzean, eguzki barriaren etorreran, egubarritan, oleska, jaiak, kantuak eta dantzak etxeko sua lagun, eta halan ba.. OLENTZARO(Onentzaro)
Bada “onen aroa”, Onentzaro izenaz bataituten dabenik be, eta azkenik Frantziako Noel: Gabonak doguz, eta honen deribaziñoa: Olen. Halan be, gehiegitan gertatuten dan moduan, erderearen eragina handiegiea da gurean.
Beraz, zeru eta lurren arteko loturan, goiko eguzkia eta beheko sua. Gandiaga olerkariak esaten eban legez: “Olentzaro, subilaro, mukur bila joaten gara Gaboneko sutarako.
Gontzal Mendibil
GABON IPUINA, OLENTZARO
Auñamendi mendikatearen barren barrenean gagoz, Arango herrian. Gabonak datoz laster eta edurrari goxo ta mara-mara daragoio. Herriko ume guztiak eskolan dagoz, oporrak hartu aurreko azken eskola dogu gaurko hau, azken azterketa eta, hemen bai, aurretik ikasi dabenak pozean dira baina beste alperrontzi askotxo urduri. Hantxe dabil Oihaneri begira Xabier, berari kopiatu gurean, baina On Roberto tur dabilkie zelatari.
Leihoaren bestaldean, kanpoan, edur matazak metatuz doaz eten barik, ederra da neguko ikusteingurua.
Xabier azken unerarte kopiatzeko ahaleginetan dabil, plaust! On Robertoren belarriondokoak lelotuta itxiko dauan arte. Ez dauke gehiago idazterik.
Ea, ordua da, emoidazuez zuen azterketak!.Eta badakizue… arratsaldean bazkal ostean Gabon kanten ensaioa dago.Onegin eta ordurarte.
Umeak pozik dira, Gabon eguna oso gertu dauke, urteko jairik gogokoena eta distiratsuena.
Ikasturtearen amaiera ospatzeko, ilunkeran herrian zehar kantatuko dabezan gabon kantak prestatzen dabiz, azken ikutuak emoten. Xabierrek ez deutso zuzendariaren batutari kargu egiten eta edur matazei begira dago, ametsetan balebil lez. Ahoa mugitzen dau abesten dabilenaren itxura egiteko.
Nahiko da! gabon erronda, esaneko orduan herriko plazan hasiko dogu.
Neska-mutilak han doaz arineketa baten ikasgelatik, eta edurragaz olgetan ekin deutsoe, edur bolaka. Bola multzo haietako batek beti marmarrean dabilen Oña Brigidaren gorputzean jo dau.
Baina, ume astakilook! Ezin zaitekeze geldirik egon!
Olentzaroren giza irudiko panpina egiten dabiz neska mutil kuadrilla, bizar handia eta pipa dauz bere ezaugarrietatik garrantzitsuenetarikoak. Haur talde horretan dira Xabier eta Oihane, edurrezko Olentzaro ederra lantzen.
Bi ordu emon dabez beharrean, amaitutzat dauke, baina... Pelik eta beste bi lagun bihurritxok bola handi bat bota deutsie eta gure Olentzaroren aurpegia desitxuratuta itxi dabe. Hango burrukak, txilioak eta zarata.
Une horretan eskolatik urten dauan irakasleak:
Ea ea ea, zatozie hona bihurri madarikatuok. Neuk irakatsiko zatuet geldi egoten, banandu, eta Xabier eta Peli eskolara sartzen dauz belarritik tiraka. Ay Ay ay! Bai..egin negar orain, Ay ay! Onean gura ez badozue holan ikasiko dozue!
Zuok biok ez dozue gaur gabon kantak abestera joaterik izango. Ea ikasten dozuen behingoz gizakion antzera ibiltzen eta alkarregaz bakeak egiten. Ea hartu egizue lapitza eta koadernoa eta hasi idazten, bost orrialdeko Gabon ipuin bat gura dot. Ordu bi dozuez, eta hobe dozue idatzi dagizuen, bestela aurtengo Gabonak luzaroan izango dituzue gogotan!.
Xabier eta Pelik minutuak eta minutuak emango dabez paper zuriari begira, alkarregaz haserre, eta alkarri erdi begira, baina ez dira lerro bakar bat be idazteko gauza, ez dakie zelako hasiera eman, eta ikasgelako liburutegi txikian dagozan liburuak errepasatzen hasi dira, ea baten batean ipuina zelan hasi aurkitzen daben, baina danak matematika, geografia eta historia liburuak dira. Ez dabe kopiatzeko modukorik bat bera be aurkitu.
Zer gordeko ete dau On Robertok giltzapean daukan armairu horretan?
Aiba Xabier, beitu, hementxe bata jantziko poltsikoan dauka giltza.
On Robertok altxor modura gordetzen dauan liburu ondo koadernatuari erreparatu deutsoe. Izenburuak harritu egin ditu: Olentzaro. Liburuak gabonetako pertsonaiaren pasadizoak kontatzen dauz, goiko mendietan bizi da, basoaren erdi-erdian, eta gabonetan baino ez ei da herriraino jaisten, jende guztia lotan dagoela, horrexegatik ez dau inork ezagutzen.
Xabier eta Peli poz bitsetan dagoz Olentzaro mitikoaren izaera eta sinbologiagaz. Ipuina idazteko gai ederra aurkitu dabe. Baina liburuak esaten dauan guztian hartu gura dabe parte, eta lerroz lerro, buru-belarri ibili dira irakurtzen. “Izena dauen oro da”, diño liburuak. “Liburu honen jabe izateko zoriona dauana, basoko eta naturako zaindariaren jakinduria guztiaren jabe da”, aitatzen dau liburuak.
Hori holan bada, Olentzaro benetan be existitzen da, eta goiko mendietan bizi dala diño hemen! .
Olentzaroz dakiguna bihotz zabala dala da, eta merezi daben umeen artean Gabon gauean ilusioa eta opariak banatzen dituela. Beldur dira ez ete diran ezer barik geratuko Gabon honeitan, haien jokamolde nahiko kaskarina dala-eta.
Zer egingo deutsogu ba, beste batean izango da!, diño Xabierrek.
Oin-hotsak entzuten dira, irakaslea hurrean dabilela dirudi, liburua bere lehengo lekura itzuli beharra dabe eta irakaslearengan ezelango susmorik piztu barik, gainera. Irakaslea agertu eta bi lagunek lerro bakar bat be ez dabe idatzi oraindik.
Baina ze demontre da hau!, bi ordu ta lerro bakar bat bera be ez ez idazteko! Ez dozue ba hemendik joaterik izango. Ordu batera itzuliko naz, eta ipuina amaituta gura dot ordurako, ulertu dozue, a-mai-tu-ta. Orduan ba, kontu egin.
Haurren gabon kantak eta zaratotsak entzun dira kalean, urrun. Xabier eta Peli beren lagunen inbidiatan dagoz, eurakaz egon ezin izateagatik.
Baina… ez dira, ez, geldi egoten diren horreitikoak. Bi ume adoretsuak ez dira ez ezeren, ezta inoren bildur, eta gustukoa dabe abentura.
Armairuan dagoen Olentzaroren liburuan, berarenganaino zelan heldu esplikatzen dauan mapa bat dago. Zergatik ez gara basora joaten Olentzaro ezagutzera?
Ez da izango lan erraza, holan diño, liburuak. Lehenengo oztopoagaz egin dabe topo: zelan urten eskolatik, ateak itxita badagoz? Burrusak alkarri lotuta soka luze baten antzekoa egin dabe. Holan jaitsiko dabez leihotik lurreraino daukezan hiru metroak.
Gaua da ia-ia, eta ez da apenas ezer ikusten. Eta orain zelan? diñotso Pelik Xabierri. Bada, orain edo inoiz be ez, erantzun deutso Xabierrek.
Bi haur bizkorrek argi-lanpara lapurtu deutsoe kantari atera direnetako bati, bera konturatu barik. Badoaz mendira bidean. Olentzaro aurkitu gura dabe eta badakie liburua lagun izango dabela asmo horretan.
Irakaslea ikasgelara joan danean, ostera, hau sorpresa hartu dauana: umeek alde egin dabe. Ume bihurriok, zinez ordaindu beharko deustazue hau!
Irakaslea, umeen etxerantz doa, haserre, euren gurasoakaz egin gura dau berba. Gurasoek ez dakie gertatutakoaz ezer, eta oindiño etxeratu barik dagozela esan deutsoe irakasleari. Halan be, ez dago zertan kezkatu, hor nonbait ibiliko direlako olgetan, bihurrikerietan edota etxeratu aurreko osten-ostenketan.
Bien bitartean, umeak basoan barna arrapaladan dabiz, liburuko argibideei jarraituz. Baina, mapa ez da ulertzen erraza, eta basoak dituen arrisku guztiak zehazten ditu, besteak beste, bide gatxak, ipotxak, lamiak eta sorgin gaiztoak.
Mendiko pasadizoetako bat pasatzekotan dagoz, baina pasabidea gatxa da oso, gainera ez dago ezelako arrastorik, ez oin-markarik, edurrak tapatu dauz danak.
Pe-Pe-Peli, nik ikusten dodana ikusten dozu zuk ere?
Baai…bildur-ikara baten.
Ba-ba-basurde da ezta!
U-uste dot baa-iietz.
Izututa arineketa batean inestua bera baino arinago doaz estartaz estarta, ea sasiz sasi, baina edurragza mogitzea gatxa jake, arrama baten gainean oston-leku bat aurkitzen daben arte. Eta egoerari okerrera egiten lagunduko deutson arazo bat dabe, gainera: argia amatatzen ari jake. Denpora gitxi barru argia galduko dabe erabat, eta oraindik babeslekua topatzen hasteko dagoz. Bildurrak harrapatuta daukaz oin puntetatik bururaino, eta iluntasuna nagusi da basoaren erdi-erdian. Penagarria litzateke gaua izarren azpian emon beharra, ez etxerik, ez bizilagunik inguruan.
Azkenean, noraezean ibili eta ibili egin ondoren…Xabier, goazen arin han goikaldean kobazulo handi bat dagoela dirudi, hortxe emongo dogu gaua.
Herrian beste era batekoak dira gauzak. Alarma piztu da, elizako kanpaiak danba eta danba hasi dira. Herriko jendea plazan batu da, mutilak bilatzeari ekin behar deutsoe. Hor, basoan, lekuren baten behar dabe egon, bai, baina non?
Gurasoek irakasleari egotzi gura deutsoe gertatukoaren erru guztia. Irakasle gaixoa errudun sentitu da, ez eban sekula pentsatuko bere zigorraren ondorioak sendien arteko tragedia bilakatuko zirenik.
Mutikoen bilatze lana hasi da, argiak eta txakurrak lagun dabezala, baina edur manta oztopo handia da.
Xabierren ama negarrez ari da, ezin dau inork lasaitu. Ezin dau ulertu bere semetxoa holan ihes egiteko gauza izan danik, okerrena baino ez dau pentsatzen. Zeozer gertatu behar izan jake!. Aitak emaztea lasaitzeko ahalegina egindau. Ezetz, emakumea, ezetz, badakizu Xabier ze bihurria dan, eta Aranatarren semea bihurriagoa oraindik. Bueltatzen direnean, orduan bai beharko dabe inestuaren modura ihes egin!.
Boluntario piloa dabil euren bila, baina alferrik, Gauaren ilunak ez dau laguntzen, egunaren argia barriz azaldu arte hartu beharko dabe atsedena.
Hemen ez dau arraztorik,edurrak berak jan dituela dirudi. Pausuak emoteko be edur gehiegi dago, ez dago hemen ibiltzerik. Eta bizirik egotekotan hotzakilik egon beharko dira bazterren baten.
Burumakur itzuli dira beren etxeetara. Tristeziak aurpegiak jaten ditu, beharbada bihar, egun argitan, aurkitzeko zoriona izango dabe.
Arango herrian jendea ezin dau loak hartu. Bihar oilarra entzun eta berehala jaikiko dira umeen bila. Itxaropena da galtzen azkena. Baina, bi mutikotxoek zelan egingo deutsoe aurre hain hotza dan gauari, hori da benetan kezkatzen dauana.
Haurrak, momentuz, kobazuloaren barne-baitan salbo dira, baina hotzak amorratzen dagoz, eta basapiztien beldur be badira. Argia gero eta pobreagoa da, eta ez dauke sua egiterik egurra heze dagoelako. Ahal daben modura emon beharko dabe gaua.
Herria lotan da, baina egonezina be handia da. Arango herriak gogoratu daikeen gaurik tristeena eta hotzena, beharbada. Xabierren eta Peliren etxean euren osasunaren alde egin dabe otoitz, baina handiegia da dauken pena, eta apenas egin daikien lo apurrik. Amama gabon kanta zoragarri bat kantatzen dabilkio Mariari, Xabierren arrebari, eta hau negar batean lehertu da.
Oilarraren kukurrukuak eta eguzkiaren lehen argi printzak herriko bizilagunak esnatu dauz. Goiz, oso goiz hasi da bilatze lana. Ehiza txakurrak prest dira lerari tiraka, baina edurrak bide eta bidezidor guztiak estali dauz, eta jendeak etxe atarietako edurra be garbitu egin behar izan dau urten ahal izateko.
Jendea plazan bildu da. Alkateak hiruko taldeak antolatu dauz.
Ea lagunok billatze lanari ekin behar deutsogu barriro. Geure esku dago Arango herriatarron bizi poza. Ea ba benetako egubarria jatorkun gaurkoan. Ez adorea galdu eta gogoz ekin! Zuok hirurok hemendik. Beste hiru ezkerretarantz. Ia besteok hor erdirantz…Ea txakurron ahausiak entzuten dabezen gure mutilok!
Bilatze lanari hasiera emon deutsoe, baina bidea hasiz batera edur tanta gordinak barriro.
Xabier eta Peli urduri dagoz kobazuloaren sabelean, eta gose dira, jateko bila urten beharko dabe. Liburua zabaldu dabe, bertan laguntzaren bat aurkituko dabelakoan.
Begira, begira! Gure kobazuloa azaltzen da hemen, eta bidezidor horri jarraitzen badeutsogu, Olentzarorengana ailegau gaitekez!
Ekaitzak indarra galdu dagian zain dagoz, baina bat-batean soinu sakon bat sortu da kobazuloaren barren-barrendik, zeozer dago han, eta bizirik. Hurreratu egingo dira halan be, eta zer ikusiko eta hartza lotan. Izututa, ziztu bizian ihes egin dabe handik.
Lasterketan katagorriak, txoriak eta orein kume bat gurutzatu jakez, azken hori bere amaren ondoan saltoka.
Zergatik ez goaz euren atzetik? bururatu jako Peliri. Beharbada, beroneik eroango gaitue Olentzarorenganaino, animalia guztien laguna da eta.
Arrisku egoera handia da orain be, erreka bat zeharkatu beharko dabe, eta urak izotz zatiak dakaz. Orein kumeak eta ameak salto egin eta beste ertzean dira segiduan, baina eurak, zelan konponduko ete dira erreka zeharkatu ahal izateko?
Uretan sartzea beste urtenbiderik ez dago. Uretan sartu dira ausardia osoz, baina itotzeko zorian dagoz Xabier eta Peli. Ur korronteak erreka ertzeraino bultzatu dauz. Dardar batean atera dira uretatik, neke-neke eginda eta etsituta, liburua galdu eta errekan behera joan jake eta.
Egun osoa daroie atsedenik hartu barik, eta hasieran gertu uste eben hari amaiezina deritzote orain. Lur jota dagoz ia-ia.
Ia-ia lur jota dagozanak bilatzaile taldekoak be badira, ezin izan dabelako aztarna bakar bat be aurkitu. Baina, bat-batean, baten batek kobazuloari egin deutso kargu: Ei begira horra, han zeozer dagoela dirudi! Hurreratu eta haserre dagoen hartzagaz egin dabe topo. Halan be, handik gizakiren bat igaro dala baieztatzeko denbora izan dabe, baina ez da oso onerako izango: Jainko maitea, hartzak jango ebazan!
Agur itxaropenari. Dana galdutzat emon dabe, eta etxera itzultzea hobe. Egurrezko zubi bat zeharkatu dabe, eta itxaropena barriz pizteko arrazoia aurkitzetik inoiz baino gertuago egongo dira: ur gainean ageri dan liburua, baina zoritxarrez ez dau inork harengan erreparatuko.
Lutozko kanpai-hotsak hasi dira herrian, umeguztiak negarrez dagoz galera ikaragarri harengatik.
Beharbada, oraindik be Olentzarogaz egon daitekezala uste dauan bakarra irakaslea da. Baina dagoeneko ez deutso inork sinesten, eta bere zoritxarrerako gainera, gaizto jokatuko dabe beragaz gau horretan bertan, norbait bere etxea erretzen saiatuko da, zuzi bat haren kontra jaurtiz. Herriak epailearen aurrean jarri gura dau irakasle gaixoa. Eta hasteko, atxilotu egin dabe.
Xabier eta Peli nekatuta dagoz, baina ez dauke geldi egoterik, beren bizitza dago jokoan. Gaua etortzear dago barriz be. Mendi tontorreraino igon dira eta handik argi bat ikusiko dabe urrunean, azkenean. Pozez zoratzen aldapan behera abiatu dira argi harexek seinalatzen dauan bidetik.
Etxe eder zoragarri bat topatuko dabe basoaren erdi-erdian. Tximini handia piztuta dago, eta animalia mordoa ukuiluan.
Abenduaren 24an, goiz erdian, irakaslearen kontrako epaiketa ospatu da. Gertatutakoaren ardura leporatu deutsoe, eta ardurabakoa eta difamatzailea izatea be bai.
Zelan ausartzen zara horrelako pertsonaia baten existentzia baieztatzen? Ez zara umeakaz bakarrik gezurretan ibili, guri guztioi be gezurra esan deuskuzu. Epaitegian dagoen jendea be oihuka hasi da. Gogor zigortu dagiela! Gezurtia! Kartzela!
Irakaslea bere burua defendatzen saiatu da, baina ez dau inork entzun gura, eta barriro diño ziur dagoala Olentzarogaz hitzordua lortu daikeela. Baina, zelan ausartzen zara? Tribunalekoek kartzela zigorra jarri deutsoe. Jendeak biraoka agurtu dau irakaslea. Eta epaitegitik kanpora atera daben unean, gurasoek indarka astindu dabe, eta umeen aurpegietan lastimaren trazua nabaria da.
Mutikoek Olentzaro aurkitu dabe goiko mendietan, azkenik. Gizon garaia, osoindartsua eta mardula, pipa erretzen dauan bitartean egur apurrak jaso dauz etxerako.
Berakbehar dau izan, begira, liburuan daukan itxura berbera dau! urten deutso barru-barrutik Xabierri.
E... Jauna. Zu zara Olentzaro?
Olentzarok barretxo bat eskaini deutse, baina erantzunik ez. Lanean jarraitu dau. Baina umeak begira –begira daukazala ikusirik, zera esan deutse Ea ba,mutikook, suaren beroaz gozatu gura badozue, egur pilo honegaz kargea egiten lagundu beharko deustazue!.
Antzarrak, arkumeak, ahuntz txikiak, indioilarrak, oiloak eta otso bat daukaz Olentzarok bere inguruan.
Mutikoak suaren ondoan berotu dabez beren gorputzetako hazurtxoak, eta aspaldiko partez orain badauke ahora zer eroan. Etxea bitxia da, egurrez eginikoa, eta zuhaitz enborrak eta adarrak eta ikatzez beteko zarana dagoz tximiniaren ingurumarian. Harantzago opari mordoa eta opari gehiago. Umeek orain ulertu dabe horren guztiaren esangurea.
Gaua heldu da eta Olentzarok bidaia luzea egin behar dauala esan deutse. Xabier eta Peli pozik dagoz, eta guztiz harrituta be bai. Ametsa egia bihurtu da azkenean. Badauke lagunei zer kontatu.
Herria urteko gaurik tristeena bizitzeko prestatu da. Gabon gauak hankaz gora jarri dau bere magia, asmo guztiek okerrera egin dabe, dana da tristezia eta bihotz mina.
Xabierren eta Peliren etxean negar malkoak dira nagusi.
Euren etxe aurretik igaro dira bi andrezko: Familia gaixoa, hori zoritxarra!
Irakasle gizajoa kartzelako ziegan dago buru makur. Haur batzuk gerturatu dira, eta arropa eta jateko zeozertxo emon deutsoe leihoko burdinenartetik. On Roberto, nahiz eta zoritxarreko egoera bizitzen ari, pozik sentitu da, haurrek maite dabela badakielako, hareingan bai jarri daikeelako bere konfiantza.
Olentzarok eta mutiko biek herrirako bidea hartu dabe. Olentzarok ibilbide labur guztiak ezagutzen ditu, halan be, sei ordu beharko dabez helmugara iristeko. Astoa daroie eurakaz, opariz gainezka, eta haiekaz doaz baita orein kumea, indioilarra, ahuntz txikia eta beste hainbat animalia. Kantuan eta dantzan doaz aurrera. Edurra zuhaitzetatik behera erortzen da eta txoriek taldeka egiten dabe hegan. Urruti, baina begi bistan dauke Arango herria, dana dala, asko dago ibiltzeko oraindik. Egurrezko zubi txiki bat zeharkatu beharko dabe.
Olentzarok kontuz ibili daitezela esan deutse, ura oso hotz baitator, eta korrontea indartsu. Xabierrek errekari begiratu eta pozez saltoka hasi da, erreka ertzean, sasi artean, galdutzat jotzen eben liburua ikusi daualako. Haren bila jaitsi da pozean. Liburua busti-busti eginda dago, baina osorik. Umeek liburua On Robertori itzuli eta egindakoagatik barkamena eskatu gura deutsoe.
Horrenbeste arazoren ostean, badirudi gauzak bere onera datozela azkenean, jakina, Gabon jaia da, eta haien lagun barria ez da edonor. Zer besterik eskatu daikie?, eta harro egin dabe aurrera Olentzarogaz batera: arre astotxo, ezin gara berandutu!
Baina ez dago poztasunerako lekurik herrian, han giroa iluna da eta gaua isila eta tristea. Xabierren eta Peliren etxean ez dago gabon afarirako gogorik, ez dago ospatzeko ezer. Umeen galerak negarra baino ez deutse eragin.
Mariak bere zapatatxoak garbitu eta tximiniaren ondoan jarri ditu. Ekarriko ete deutso Olentzarok benetan itxaroten dauan sorpresa?, bera bai, bera neska ona izan da. Leihotik begira dago, eta zeozer ikusi dau menditik behera etortzen. Argi farola bat da batera eta bestera mugitzen dana. Adi-adi, begirada luzatu dau... Ezin sinestu daike ikusi dauana, baina horixe bera da aspaldi ikusi gura ebana. Aurpegiera aldatu jako eta bere begiek distira berreskuratu dabe. Zer esan ez dakiela dago, oihu egin gura leuke, baina ezinezkoa jako, poztasuna konortea galtzeraino barneratzen jako.
Gurasoak Mariari deika dabiz, baina ez dabe erantzunik jaso. Aita bere bila joan eta lurrean luze aurkitu dau. Medikuarengana urten behar dabe prisaka, manta batean batu dabe, berpizten saiatu dira eta ur apur bat emon deutsoe. Haurrak begiak zabaldu dauz apurka-apurka.
Baina... zer demontre dauka neskatxa honek! Inork ez dau asmatu zer. Irribarretxo bat dau marraztua aurpegian eta leihoa seinalatu dau behatz bategaz, berbarik esan barik, baina ez gurasoek, ez amamak, ez dabe zer esan gura dauan ulertzen, eta haurraren irribarrea handitu egin da, gero eta biziagoa da.
Leihoraino hurbildu eta pozezko oihu bategaz erantzun deutsoe ikusitakoari. Aho zabalik geratu dira. Negarrez hasi dira emozioz beteak.... Kalera urten dabe zantzoka, herriko guztiei barria emon gurean.
Arango herria jagi egin da gauaren erdian, argiak ixitu dira etxeetan eta kanpai-dorreko arduradunak kanpaiak jarri dauz dantzan. Umeak kaleetara urten dabe eta On Robertok berak algara guztia entzun daike ziegatik.
Olentzaro eta opariz gainezka datorren bere astoa eta bi umeak malkoz eta besarkada artean hartu dabez.
Xabierrek ez dau irakaslea ikusi, baina dagoeneko askatu dabe. On Roberto be pozez hartu dabe bizilagunek, eta barkamena eskatu deutsoe.
Xabier eta Peli be barkamena eske ari dira, eta liburua itzuli dabe.
Umeak ondo etorriko gabon kanta bat kantatzeko prestatu dira. Danak hasi dira kantuan. Algara, alaitasuna eta festa.
Guztiek Olentzarori eskerrak emon deutsoez, itxaropena ekarri daualako barriz ere, eta harentzat dira orain opariak eta kantuak. Olentzaro esker oneko gizona da eta halan erakutsi dau, baina joan beharra dauka lehenbailehen, zeregin asko dauka egiteko oraindik. Haur behartsuenen artean banatu behar ditu ekarritako opariak.
Herriak heroi modura agurtu dau, zuziak ixituta, dantza eta abestien artean. Olentzarok astoa eta gainerako animaliak hartu eta agur esan dau. Mantso urrundu da. Jai handia herriko plazan. Oles aroa dogu eta berau ospatzeko giro aproposa dago. Edurra hasi dau. Besarkadak, algarada eta topa egiteak. Danok kantu baten eta ospakizunean:
Olentzaro Subilaro
Subilaro Olentzaro
Mukur bila joaten gara
Gaboneko sutarako.
Su eta sugarriz naharo
Ari jaku Olentzaro
Euskal sukaldez sukalde
Gabon-gauaroz gauaro.-
Bittor Kapanaga
Nire Bittorrenganako historia edo Bittor nireganakoa 1974ko Santa Mañetan hasi zen; Otxandion, kantuan hasi berri nintzelariak, 48 urteko ile zuridun gizonezko bat hurbildu zitzaidan kantaldi ostean, eta halaxe eta hantxe hasi zen gure adiskidetasun sendoa.
Harreman estua jaio zen biongan eta ordudanik, Bittor maisutzat izan dut gai askotan, euskeraren gaietan zer esanik ez. Elkar ezagutu eta lasterrera, berak hitzak eta nik musika jarriz, geroan oso ezagun egingo ziren kantuak sortzen hasi ginen. Bagare, Laster, Herria maiatzeko …
Zendu zeneko azken gaua bere ondoan igaro nuen Gasteizko Santiago Ospitalean, eta hantxe, berarekin hizketan banengo legez hasiko da lantzen ari naizen Bittorren izakera, biziera, pentsakera eta ideiei buruzko liburua.
Gertutik ezagutzeko zoria izan dut eta honetan ba, Bittor nor zen aurreratzen dizuet. Gure lurrak eman izan digun berezko arbola berezia. Lurretik bertatik, lurraren sakon sakonetik gorpuztutako ideia argi eta harrigarriak eman izan zizkigun gizon misteriotsua; bizitza bera eta euskera, gure altxorrik ederrena, misterioz beterik zegoala esaten ziguna, eta hortantxe bere bizitza osoan kizkuntzaren barruak arakatzen buru-belarri ibili izan zena. Aintzinateko euskeraren erreferentea eta lekukoa, eta gerorako baliogarri izan dakigukeen erakarlea.
Bittor, gure aztarnetan zebilen gau ta egun, iraganako bideak aztertzen, logika eta arrazonamenduz beteriko lanetan, jatorrizko eta intuiziozko eredutan, behin eta berriroko misterioaren bueltan eta beronen bilaketan eta urraketan. “Hizkuntza da herri baten jakintzaren biltegia eta iraunerazlea, eta aintzinako pentsakera, erligioa, bizikera zer zen ikusteko argibiderik ederrena euskera dugu”.
Bittorrentzat, pentsatzea, filosofatzea, munduan egoteko eta munduan ibiltzeko modua zen. “Garaunak ez ugerteko pentsatzealakorik ez dago eta nire teilak zahar daude baina itogin barik” horixe zinostan orain gutxi, eta halaxe, gorputzez makal baina buru argiz aurtengo uztailaren 14n hil zen Otxandioko jakintsua.
Socrates filosofoaren antzera, eritziak esaten eta konpartitzen ibiltzen zen Bittor, idatzi hainbat egin bazuen ere, berbetan azalduko zizkigun bere teoriak, bere nahierak eta grinak. Entzunleak, entzuteko eta ikasteko prest zeuden gazteak, sarrian sarri hurbiltzen zitzaizkion .
Euskera bere barruan aztertu izango zuen Bittorrek, eta honen gainean dialektika on baterako prest aurkituko zendun noiznahi. Erantzunak baino, galderak ziren berak azaldutako horiek, bideratutakoak erantzun baten seinaleak zirelakoan, zeren “kasualitatea behin eman liteke, birritan edo hirutan gertatzen denean, zerbait dagoela pentsatu behar”.
Bittorrentzat euskera, aspaldiko garaia, izan zenaren mundu haren egitura eta pentsakera azaltzeko gailua izango da, “harridura askoren iturburu” eta arlo semantikako ikerketa egitea derrigorrezkotzat ikusiko zuen.
Bere ustez, bizirik dugun aintzinako gure hizkuntza hau, bide egokia da atzotik haratagoko gauzak aztertzeko eta egungo eta geroko gauzak ere argitzeko. Euskeraren jatorriaz, hitzen eta fonemen esanguraz jakinmina duenak, irakur beza Bittorrek 1980an idatzitako “Erro eta Gara “bere liburu esaguratsua.
Izatasun, egintza(intasuna) eta ukatze(getasuna)
zentzuetan, irukoitasun berdina genuela zioen; beraz, Bittorrentzat oinarrizko usteak hauexek lirateke:
IZATASUNA |
EGINTZA |
GETASUNA |
|
Lehenena |
IZ |
IN |
IL |
2-na |
AR-UR |
UK |
U |
3-na |
GO |
GI |
GE |
“Badakit nire liburu hau ez dagoela zentzu zientifiko baten aurkezturik, baina guztia da egi gure hizkuntzan eta ez baitut espekulazio filosofikoetan edo elukubrazio dialektikoetan ezer sortu, errealitate linguistiko probatuak dakarzkizut eta beraiei adierazpen posibleak azaltzen dizkizuet”.
Bittorrek bakarrean egindako ahalegina goraipatzea merezi du. Bere kabuz ibiliko zen beti, libre eta solte. Nabarmen zituen bere bi nolakotasunak: bere buruaren jabetza eta inguruarekiko ardurakoitasuna, baina gaurko gizarteak eskatzen digun tituludun gizakia ez zenez, ofizialtasunak eta erakundeak ez zuten aintzakotzat hartuko, ez eta bere teoriak kontutan hartuko ere. Historian zehar sarri gertatu izan da holakorik, ostrazismora zokoratuak izan diren gizakiak askotxo izan dira, baina inoizko baten, Bittorrek azaldutako horiek indarra hartuko dutelakoan eta gerorako argibide izango direlakoan nago. Zorretan gaude beraz.
- Gizakia, jaioten denetik heriotzaraino bat bera izaten da, beraz, ni neuk naizenari egiten diot kasu eta naizen moduan bizi eta halaxe hilgo naiz.
Baina libre izateak prezio gogorra dakar!.
- Besteen esklabu izateak baino gitxiago.
Hizkuntzaren gaiei buruz, azalean askotxo ari direlakoan, zuztarretan zebilen Bittor, eta zuztarretatik ateratzen zuen mamia eta zukua. Berak esana da 1979.urtean “ Orain berrehun urte, bibliako sustraiz eratua ez zan teoriarik ezin zitekeen atera hizkuntza arloan ere; gaur, latin hizkuntzaren garaian oinarritua behar dugu guztia, horrelaxe dalako gure arlo honetako jaunburen eretxia eta gogoa; Latinopatiaz jota bizi diren euskalariak asko daude gure artean. Gaur, beste arlo askotan bezela, itxitasuna eta itsutasun haundia dakust inguruan, bai jakintza arloan, politikan eta beste askotan. Baliteke geroago, hemendik larogei urtera, edo, (hil eta gero danak izan ohi dire on eta arrazoidun) norbaitek bide hori berriz aztertzea” . “Omerta legearen erreinuan bizi gara”, errepikatzen zigun aldika.
Gure hizkuntza gaiak iketzen ari direnentzat, linguista edota filologoentzat Bittorrek eredu argiak utzi zizkigun orain eta geroan jorratzen joan daitezen.
Askok uste dute periferiatik, azalatik aztertu behar direla gauzak, hori bakarrik dagoela uste dutelako. “Iputargien dizdiratxoetan ohartuz liluraturik ageri da zenbait, baina arauzko eguzki baten argia itxoiten garenak gehiago gara.”
Sakontasuna superstiziotzat dute baina konturatu beharko ginake, hostoa arramari lotua dagola, arrama enborrari, enborra lurrari eta lurra izartegiak sortzen digun gorabeherei. Beraz, hostoa aztertzean, ekin daiogun enborra eta lurra aztertzeari, eta inguruak eragin dion guztiari.
Hau, osasuna aztertzealakoa da, buruan dugu min baina nondik datorren aztertu beharra dago eta agian buruko mina gibelean hasten da, horixe da aztertu behar duguna.
Bittorrek induzkzioz aztertzen zuela zioen Andolin Eguzkizak, eta honetan Bittorrek zerau esango zion “Copernicok ere indukzioz aztertzen zituela gai astrologikoak eta ondoren harrigarrietara heldu: lurra bera zebilela eguzkiaren inguru jiraka, eta izartegiak(gaur ontzat ematen dugun bezela) bere arauen bidez jokatzen zuela. Baina orduko “texto zaharrek” besterik zioten eta indukziozko idorokuntzak kondenagarriak ziren.
Bittoren ustetan, fonema guztiak bere eboluzio naturala dute eta fonemen eta hitzen aztarnetara joatea derrigorrezko dugu beste hizkuntzekin konparaketak egiterako orduan, beraz, Sumerio hizkuntzan eta Dravidikoan agertzen diren antzeko fonemak, orduko euskera izan zitekeenean aztertu beharko genuke. Orduko biztanleak fonema gutxi batzuekin moldatuko ziren, eta apurka apurka modurik naturalenean eta gauzak adierazteko premian aurkiturik, garatzen joango ziren. Euskeraren eraketa, eboluzio fonetika-lexikalaren eboluzioan egin izango zen, eta Bittorren ustez, hasierako bidearen ezaugarritasunak, izatasuna, egintza eta getasuna, bizibideko konzeptu legez gorpuzten joango ziren. “azpitik gorako indarrez” datorkigula bizialdi horijakinaraziko zigun Bittorrek.
Honelako hau idatziko zion 1983. urtean bere laguna zuen Andonin Eguzkitzari: “Hemen, Ataungo zaharra kenduz gero inor gutxi arduratzen da jakintzaz, benetako jakintzaz, gauzak objetiboki ikertzeaz. “ni”, “nik” eta “nigan” dira hitzik garrantzitsuenak idi sakaratuen artean”. Pisudun gizakien eza baitago gure “jakintsuena artean”. “Egozentrokeriak uzteko garaia dugu. Eta dogmak lasaiki jarri ordez, jakintza bideetan saiatu eta benetako izakizunak jarraitzekoa ere” dio bere liburuan.
Bittorrentzat, gure hizkuntzak duen gauzarik preziatuena, bere egitura eta urruneko sakontasuna da. Eta bi eredu horiekin baliatu beharko lirateke linguistak.
Bazekien hizkuntzaren atzean, mundu zabal bat dagoela, pentsakera bat, bizikera bat. Aintzinako garai bat ei egoan, pentsakera aldetik oso aurreratua zena, euskeraren eraketa ikustea besterik ez honetaz konturatzeko. “Hor lan intelektual sendo bat dago eta ez egitura sinple bat, eta horixe da aztertu behar duguna. Zeren egitura horiek oraindik zorionez bizirik dira eta aztetzea geuri dagokigu”. Baina nondik eta zelan aztertu behar den oso zen garrantzizko Bittorentzat, zeren, bide okerretik joanik erantzuk traketsak atera daitezke. “Ondo aztertu ezik labankada ederrak egin daitekezelako”.
Bittorrek zubi lana egin izan digu eta bada berak azaldutakoan zenbait gauza, aintzina eta geroko bidea argituko diguna. Berak aitortu zigun legez “Nire ustez, guzti hauetan bada antxinako leinuen eta bide-eraikuntzen aztarnarik”.
Bittor, ikertzailea, jakintsua eta filosofoa genuen baina olerkiak egiten ere jardun zuen, hemen batzuk:
BAGARE
Araban bagare
Gipuzkun bagera
Xiberun bagire
Ta Bizkaian bagara
Baita ere, Lapurdi ta Nafarran.
Guziok gara eskualdun
guziok anaiak gara
Nahiz eta hitz ezberdinez
Bat bera dugu hizkera.
Herri bat dugu osatzen
berengan gara sentitzen
eta gure zabarkeriz
ez daigun utzi hondatzen.
Bagare, bagera
Bagire, bagara
euskera azkartzeko
oraintxe dugu aukera.
Bagare, bagera,
bagire, bagara
Euskadi askatzeko
oraintxe dugu aukera.
GOGOAN MIN DUDANEAN
Gogogon min dut eta
neure barruan sartzen naiz
adore poxi baten bilaka, bilaka.
Inork ez nau ulertzen
edo ez dakit azaltzen
oskol barruan naiz narrazkiak bezela.
Barruan egosten ditut penak
eta besteen aurrean
irri batez estaltzen.
Neronek dakizkit bai neureak
ez, ez dut nahi hutsetan
erruki izan nazaten.
Lainoak estaltzen ditu haitzak
eta loreak lainotan
egiten du nigar.
Ilunak jagoten dit bihotza
Eta nik ilunetan
Indarra dut hartzen.
BIDASOA
Bidasoa, Bidasoa
bide eder baten gisan
behar duzula bai izan
euskaldunentzako pausoa.
Zure gaingo zubietan
bi hizkerak ari dira
horko nagusi baliran
zubien mutur bietan.
Baina uraren gainetik
bada aspaldi honetan
bi aldetako lurretan
beste zubi bat eginik.
Harrizkoa balitz baino
askosaz ederragoa
bideak luzatuz doa
Euskal Herriak direino.
Altzairuzkoak agian
iraute laburra luke
baina beste honek baduke
amaigabeko bizia.
Zurezkoak haritz gihar
ederra beregan badu
honek elkartuko gaitu
berriz harizpetan bihar.
Bidasoa, Bidasoa
izan zakiguz lokarri
lotu gaitzazu alkarri
tinkatuz gure geroa.
UMOREA ETA AMOREA ERRIMA BEREAN
“Ocho apellidos Vascos” izeneko filmak izandako arrakastak prebisio guztiak apurtu ditu. Eta honen zergatiak azaltzerakoan Ikerketa zinematografikotik haratago ulertu beharreko gai soziologikoan sartu beharrean gaude. Fenomeno sozial legez har dezakegu gertaturikoa. Zuzendaria bera ere harriturik baitugu, eta ez da gutxigorako, zeren, halakoak ez dira maiz gertatzen..
Gidoi burutsuaz batera, Emilio Martinez Lazaroren zuzendaritza eta batez ere aktore protagonisten egokipenak deitzen digu arreta. Dani Rovirak eta Karra Elejaldek beren paperean izugarrizko komizidadea dute. Barregurak eta samurtasunak tartekatzen ditu filmak eta hauexek direlakoan arrakastaren zutabe nagusiak. Umorea eta amorea dira filmaren ezaugarri nagusiak.
Garai hauetan, gauza asko eta asko beste modu batez azaltzeko joeran gaudelakoan nago. Agian, horren beharrean geunden aspaldi, lilluratu diezazkigukeen istorioen faltan, eta Espainian ezezik Euskal herrian bertan ere Ocho apellido Vascos fimak jendea erakarri egin du.
Nik iseka edota trufatik gain agertzen den ironia sanoa ikusten dut bertan. Gure bertsolariak sarritan agertarazten diguten tamainakoa. Eta dudarik ez, gure herrian azalpen serioetan murgiltzeko joera badugu ere, ironiarako ajea betidanik izan dugu barru barruan, geure izaerarekin bat datorkiguna. Agian urte askotxotan gure herriaren ironiak galga jarrita izan du komunikabideetan batipat, edota baliteke berau azaleraztea, erridikulizazio itxuran izan ezik ez zela inola ere interesatzen. Zoriontsuak norbere buruaz barre egiten dakitenak, eta bere izateaz eta egiteaz barre egiten dakien herria, herri jakintsua da.
Pasoliniren filmak gogoko ditut eta “Canterburyko ipuiak” bezalako filmak ikusita, sarritan galdetzen nion neure buruari, ez ote da ba gure artean inor izango geure herriaz halako filmak egiteko gai izango denik? Gaiak soberan leudeke, eta pertsonaien karakterizazioak pilaka. Gure herrietan ironia barra-barra erabili izan da eta da, eta halaxeko pertsonaiak dira herrietan historia egin izan dutenak eta historiara ere pasa izan direnak. Gatza eta piperra duten pertsonaiak eta istorio barregarriak ere pilaka ditugu han hor hemen. Zorionak beraz Ocho apellidos vascos egin izan dutenei, agian halako filmak egiteko bidea irekiago utzi dute hurrengoentzat.
Gure euskal herrietan ziur aurkitzen ditugula “Koldo” Karraren antzeko pertsonaiak. Neure herriko eta inguruko pertsonaia asko eta asko itxura eta izakera beretsukoak aurkitzen ditut, gogor bezain samurrak. Karrak berak dio gurasoen aldeko familian inspiratu zela interpretatzeko orduan. Dani Rovira,”Antxon” gominaz distiratutako andaluz aktore komikoa, “Amaia”, neska euskaldun baten maitasun bila datorkigu eta han matriarkal izaeraren paradigmak, itxurak, eta bikoteen arteko eta kale bazterretako barregurazko gertaerak eta pasadizoak.
Nire ustetan, izaera, genetikak eta inguruak markatzen du gehien bat, eta denbora pasa ahala ere, ez du nozitzen aldaketa narbarmenik. Inguruak eragingo eta mugatuko dio beren jokabidean. Hemen beraz, gizaki eta herri baten eta kulturen arteko berezitasunak eta portaeraren desberdintasunak. Gurean, talde, lagunarte eta herri zentzuz mugitzeko joera dugu batipat. Giroaren ezaugarria dugu berau. Trufaz diotena gogoratuz: “Noiz ezkontzen da euskalduna? Koadrila ezkontzen denean.
Topikoak gainditzea izan dela arrakastaren funtsa dio Karra Elejaldek, baliteke, baina filmaren benetako arrakasta, gai serio bati barregurazko itxura eman izana eta gizakion usteak bide zabalago baten jarri izana liteke, ideologi zetabeak alboratuz. Ikuspegi horrek barregurako nahia ireki digu. Edozein gai ikututa ere, barre egitea beharrezko eta zilegitzat dugu. Eta halaxe ba, nolabait, iritzi ororen gainetik, gure zentzumena ikutu izan du filmak.
Aitaren eta alabaren urte askoren ondorengo berrelkartzearen eszenak, neuk bizi izandako historiara narama. Bederatzi bat hilabetez kanpoan izanik, etxeratu nintzan eta nire gusaroen etxe aurrean dagoen autobus geltokitik jaitsi eta etxerantz noiala, han zegon neure aita, bere DKWaz irtetzekotan, halaxe ba, ez agurrik ez ondo etorririk esan gabe martxa hartu zuen. Eta egia esan, bion arteko harreman ona genuen. Nik neuk nire aita ez dut uste umearotik kanpo inoiz besarkatu nuenik, Iparragirre antzeztaldi musikalean taula gainean emandakoa dut gogoan, besterik ez. Eta berriro diot, ez genuen inondik inora harrenan txarrik, baina gure sentimenduei ezin genien berbarik eman.
Behin eta berriz entzuten dugu, euskadunok geure sentipenen adierazpenetan, hotzak, ixilak eta urriak garela, eta sentipenei hitzak jartzeko dohairik gabekoak. Halaxekoak gara euskaldunok, lotsorrak maite dugunarenganako maitasuna eskeintzerakoan, geure moldean batere txeratsuak eta batere musukatzaileak, baina adierazpenetan ez bagara ere, guztiz gara sentikorrak. Emozioak agerian jartzea galazota izango bagenu legez, begibiztan laztan ferekak gutxitan jarri izango ditugu gure inguruan.
“Emaidazu mosutsu bat oraintxe, inork ez gaitu ikusten eta” berba hauekin agurtu zuen amak urte betez ikusiko ez zuen bere hamar urteko alaba. “Itzela da gero gurea” ziostan adineko egin zan emakumeak. Bere memorian betirako grabatua izan du umetako gertaera hura. Honako hau ere ziostan: Gure herritar batek bere ezkontza egunean mosu bat eskatu omen zion ezkongaiari eta honen erantzuna:”gero gero, orain jendeak ikusten gaitu eta”.
Beraz, halaxekoak gara, eta filma honek gure portaeraren sintesi bat azaltzen digu. Hori baino gehiago garela? Dudarik ez, baina agertzen dena, ez da ez akats ez birtute. “Maite zaitut” esatea kosta egiten zaigu, baina maite dugunean, hitzetatik at, begiak, bihotza eta arima zirriborratzen zaigu, maite dugu eta kitto.
“Ocho apellidos vascos” komedia erromatikoak, nolabaiteko gure giroaren karikatura egin du, giro kultural eta soziala, edota soziopolitikoari ere barregurazko ikuspuntua eman diolarik. Ez dut uste inondik inora mingarria denik, alderantziz, halako premian gaudela erakutsi digu, barre algara egiteko balio izan duelako eta topikoak ere apurtzeko balio duelako. Nire herriko bertsolari xelebrea den Sabino Bilbaok dion legez: “Umorea eta amorea errima berean doaz”.
Gontzal
EUSKAL ENZIERROA
Gure olerkari estimatuenetarikoa genuen Bitoriano Gandiagak idatzi zituen honako hitz hauek: “Nahi handi hau / zezen bat dut /egarri baten /moskorrez / Euskal Herriren enzierroa/ luzatzen doa /kale luzez”.
Eta halaxe da, euskal enzierroak Espainiaren enzierroarekiko desberdintasun ugari ditu, bere egintzetan eta izanean. Gure enzierroa erronka berrietan da, eta Espainiako Gobernu berriko presidenteak kontutan hartu beharko du gure berezitasun hau. Azken hauteskundeetan gertatutakoa esanguratsua, Espainian gertatukoarekin guztiz kontrakoa.
Abertzaletasun trumoia hemen, alderdi popularrak Espainian izandakoen antzerakoa izan da, bestetik gurean popularrek ez dute hango indarrik somatu. Honek lekuz kanpo jarri ditu analista eta politikari askotxo. Nola da posible? Ba halaxe da, posible da, hemen herri sendimendu argi bat dagoelako.
Rajoyk pisuzko zezenak ditu aurrean, eta harera etorriz jakin izan beharko du zein eratan toreatu aurrean duen euskal enzierro honetan. Ekonomia arloan garai gogorrak datozela argi da baina halatsu politikaren garai interesgarriak datozkigu. Bietan neurriak hartzea derrigorrezko dauka eta jakina, barruan izan ahal ditu okerrik eta aurkakorik gogorrenak.
Lehenik eta behin, ekonomi arloa zuzentzen arituko zaigula iragarri digu. Kapitalari erantzunez eta hari onik eginik, edo enbarazu egin barik eta zorrak gutxiagotuz, lanari nundik ekingo dion jakin behar. Betikoen lepoetan jarriko ote dituen bere politikak, eta enplegu berriak sortzearen ahaleginetan babes sozialak gutxituko ote dituen, horixe susmoa eta hor guztion zalantzak. Oraintsu esana du Peter Handke austriar idazleak: “Egungo demokraziak giza diktadurak ditugu, hipokrisiarik maltzurrenak”.
Politika alorrean beste garai batean gaudela zer esanik ez, erantzun berriak eskatzen dizkigun garaietan. Politika zuzenak hartzea derrigortuta dago. Lege aldaketaren nahia erakutsi duten Espainiar nazionalismoaren defentsa
sutsuan dira batzuk. UPNk Espainiako konstituzioaren aldaketaren proposamena luzatu dio Rajoyri, helburu argi baten abiaputuz, Nafarroak Euskal Herri hipotetikoaren aukera baten legedian inoiz sartzeko ahalbiderik izan ez dezan.
Hori hala egiteak ez dio onik ekarriko, baina, hala balitz, ausartuko balira, Euskal Herrian zabaldu eta egokitu beharko da behingoz biztanleon eskubide erabakia hartzearena, hau da, Estatu barruan izan nahi duen ala ez jakitea. Demokrazi hau inperfektoa dela diote UPyDkoek, hain da inperfektoa ze, eskubide asko eta asko mugatzen dituela beronek, baina kasura etorririk, Estatu mailan aritzeak eta Estatuko lurralde baten aritzeak bere desberdintasunak eta berezitasunak dakartza. D´Hont legea aldatzeak gure erabakitzeko eskubidea arindu eta areagotuko luke ezbabirik gabe. “Guztiontzako kafeak” aintzina galdu zuen zentzua, aspaldi gelditu zen ezelako zaporerik gabe; ez du onik ekarri, errealitate soziologikotik erabat kanpo dago berau, eta bistan da tenore honetan ekonomiaren galera izugarriak dakarzkiela.
Rajoyren helburuetan argi egon beharko luke ekonomiaz gain politikak ere aldaketa behar duela. Nolanahi ere, zezena adarretatik hartu eta erabakiak hartu beharko ditu, ekonomian, politikan zein kultura arloan. Zeren, denboraren joanean, gauzak, betikoak bailiran, nahitanahiez, behin eta berriz, agertu egiten dira. Beraz, Euskal Herria eta Katalunyaren kasua, ezin izango du bertan behera utzi, ezer gertatu izan ez bailitz. Goian esandakoa, lurralde honetan beste era baten pentsatzen du biztanlego gehiengoak eta itsuarena egiteak ez dio arazaori bidea erreztuko, bidean truputz gehiago agertuko zaizkio eta gobernua ere, joan ahala, kikilagoa izango du. Arazoari aurrea hartzeak bere bentajak ditu, bestela ikusi ekonomiari beranduegi eskua sartzeak ze oztopo ekarri digun eta nola larritu duen dena.
Beraz, Espainiako Gobernu berriak eta egungo Euskal Gobernuak garai honi erantzun beharko diote nahitanahiez. Jarlekuari eusteak ipurdiko mina eta gorputzaren egonezina handiagotu lieke, beraiek hala uste ez badute ere. Lopezen Gobernua kolokan eta kinka larrian da, indar gabe eta legimitate estuarekin, demokraziaren funtsik okerrena agertaraziz. Jakina ez duela herri honen soziologi erreala ordezkatzen eta sentsibilitate ororik agertzen. Lau hankako nahaia herren dago beraz.
Ez dira ezer ostontzeko garaiak, arazoei eta dagoenari aurre egitekoak baizik, Politikan, Ekonomian eta Kultura arlo guztietan zezenari adarretatik hartzeko garaietan gaude. Rajoyk beregan izan beharko ditu Edukien eta Zorren karpeta eta beste bi karpeta erabili beharko ditu aldean, Konpundutako arazoena eta Konpondugabekoena.
Zezen kementsua du aurrean, munduaren begibistan den enzierro berria hastera doa kale luzez. Aurre egiteko gai izango da? Politika batipat harremanen artegintza da. Amaiur hastapeneko harremanetatik alboratzeak ez du itxura ez seinale honik. Groucho Marxek argitu zigun” Politika, arazoak bilatzeko artegintza da, aurkitzea, diagnostiko desegokiak egin eta okerreko sendabideak ezartzea”.
Gontzal Mendibil
TRONPETA JOTZEN
“Lo que Gipuzkoa y Euskadi necesitan es un pacto en el que el PNV lidere la suma de todas las fuerzas políticas dispuestas a gobernar con el norte de la modernización y diseño de un nuevo modelo productivo, poniendo sordina a los discursos identitarios” Luis Haramburu Altuna dixit EL Correon, ekainaren 7an argituriko iritzi artikulu baten. Eta hor bertan, beste aipamen hau “Es hora del PNV y del constitucionalismo vasco”.
Luis Haranbururen desira eta proposamenak begibistan zuen amua luzatzen ziola EAJ-PNVri arrain hori harrapa zezan. PNVk bere historia luzea ardatzat harturik eta etorkizunerantz begiratu nahian, ez zirudien ur antzuetan itotzen utziko zuenik bere burua, eta amu pozointsu hori bertan utzirik, bere errekan dihardu arrantzan. Beraz, bakoitzak bere uretan dihardu igeritan, eta ur bare zein bizietan ekingo die bidaiari. Zirimolak datozenerako ere prestatuz eta indarrak hartuz.
Antoine Saint-Exupéry abenturalari eta idazle handiak zioen antzean “ Mundu guztia baztertzen da norantz jo argi daukan gizakiaren aurrean”. Hauxe beraz, urte hauetan argitu beharrekoa. Hemen, euskaldunon auzia, arnas betean tronpeta jo ala sordinapean jarrai. Bitoriano Gandiagaren aspaldiko “Euskaldun batek gatx jakin leike zer gura dauan” argitzera doalakoan.
Luis Haranburu Altunari erantzunez, ur handietarantz doa euskal biztanleria, orkestra eratzeko asmotan, beraz euskal tronpeta sordina jartzearen garaiak ustel geratu baitira. Halamoduzko tronpeta jotzen nuen neuk ere garai baten, turuta edo tronpetari izandakoa naiz behartutako soldaduskan, gogo gabeko musika jotzera behartzen gintuen orduan, “do do mi do do, mi do mi do sol sol”…baina garai horiek pasa ziren, eta tronpetak beste musika bat jotzen du orain eta hemen.
Eta joan goaz, errekan behera arranontzian, bidaiak abiada hartu du, eta geldiezinezko uretan goaz, euskal itsasorantz. Joan goaz, ez gaude geldi, eta bagoaz eta bagabiz musika berrian. Sonoritate berria izan behar duen Orkestra baten premian dago gure herria, mundu guztira geure bertako soinuak eramateko desiran. Euskal Herrian, Espainian, zein munduan entzun dezaten hemengo musika, gure tronpetari sordina jarri nahi lioketeen horiek norabidean geratu dira.
Beraz, presta ditzagun ondo fliskornoak, tronpak, tronboiak, flautak eta fautinak, funtzioa hastera doa eta. Presta ditzagun baita timbalak eta gehitu diezaiogun geure orkestra honi txalaparta, gailegoak eta eskozesak beren gaita itsatsiko luketen bezelaxe.Eta Poloniatik honantz etorritako korda(kontrabaxuak, txeloak biolak et bibolinak) geureak eginik eta geurekin batera eraman dezagun gure musika muga guztietatik kanpo beste edozein lurraldeetara
Ozenki eta argi inongo estridentzia eta amorru zein biolentziarik gabeko musikan, hauxe da herri honen gehiengo baten nahia. Geure harrizko herri honetako harrobi sendoetatik ateratako harria zizelkatuz eta konplexurik gabeko eraikuntzan garen hau adieraztea eta aideratzea da gakoa. Ez dago inor ahaztu beharrik, denak baitira bertako harriak, harritxokorrak zein harri sendoak, harri luzangak, zein harri borobilak. Gure Oteizak esango zukeen moduan, euskak kultura berpiztu dezagun, atera gaitezen sartu garen edo izan gaituzten tunel luze ilun hortatik.
Berriro geure orkestrara eta tronpeta kontuetara itzuliz, jo dezagun arnas betean hauspoa betez eta putz eginez, ozen eta kontent etzun diezaguten hemen eta han, han eta hemen nor garen. Euskadunok gure musika nahi dugun bezelaxe, beste mundu osoko musika ere oso dugu atsegin. Nire desira guk geurea ez den kultura entzuten dugun era berean gurea ere entzuteko gai izan daitezela, besterik ez, eta ez da gutxi.
Inork ez du dudarik, ez luke izan behar, XXI.ko euskal biztanlegoak, geure zentzu unibertsalean jartzen dugula geure burua, eta hortaratxe bideratu bahi dugula hemengo sena. Entzunezina egiten zait eta aspergura damait aldiro aldiro aho betez aipatzen duten zentzu identitario nahi hortatik alde egin behar dugula entzuten dudan bakoitzean. Identitaterik ez duenik ez du ezer, identitate bakorik ez da inor, ez gaitzala eraman betiko soflama higuingarrietara. Euskal kultura barreneratu nahi dugunok trogloditak eta kabernikolak garen hori ondo da galeria pozteko baina amorruak eragindako grina horrek maltzurkeriak eragindako zerbait du bere baitan
XXI.ko Euskaldunok, eta kaso honetan euskaradun gehienok gure garen hau aideratzearen alde gaude, hau da, unibertsaltasunaren alde gaude, honetantxe dihardugu geurean. Esaidazu Haranburu jauna, zer izan daitezke Camarón, Enrike Morente edo Velazquez bezalako artistak identitatea galduko balukete eta berea goretsiko ez balukete
Utzidazu naizena izaten eta mundura naizen honekin zabaltzen, eta faborez, ez iezadazu sentitzen ez dudana derrigortu. Azkureak sortzen ditut sentitzen ez dudana derrigorrez sentitu behar dudala esaten didatenetan. Naizen hau izaten uzten ez didatenean. Zure pentsaera errespetagarria da, errespeta iezadazu neurea ere. Ziur hor nonbait elkarrekin zerbaitetan aurkitu gaitezkeela, ziur arraunean ere joan gaitezkeela, gakoa da bide desberdinetara gindoazkeela, eta akaso modu desberdinean. Baina, zure itsasorratzak eta nireak akaso ez dute nire norabide bera markatzen.
Ez diezagun nahi ez duena izatera elkarri behartu, eta nahi ez lukeen bidea hartzera. Nahi ez duenari behartzeak ez du zentzu demokratiko izpirik ez etikorik. Utz iezadazu neu izaten, zeu izaten utzi nahi zaitudan era berean. XXI.eko modernitatean bizi nahi dut Europako lurralderik aberats eta prestatuenean.
Baina tronpetara berriro etorriz, ken dezagun behingoz sordina. Hartu dezagun arnasa eta egin dezagun putz gogotsu eta sakon. Zalantzarik ez izan, orkestrarik onena eta abesgarriena musikariek elkar ulertzearena dela, nota guztien arteko armonia goxoenak aieratuz.
Halakoxe orkestra nahi nuke nik, soinurik ederrenez eta adimenez eta ezaugarritasunez jantzia. Zureak eta nireak koska edo talka egin dezakete geure joanean, baina, nik neuk ere, zeuk bezalaxe izan nahi nuke, baina inongo galbahetik pas gabe, hau da, euskal gizaki unibertsal bat, bertatik urrunera begiratu nahi duen Euskal gizaki unibertsal bat.
Beraz, zein musika jo eta nola, bakoitzaren aukeran egon beharko luke. Nik tronpeta jotzen jarraituko dut, sordinarik gabe, noski, ahalik eta armonikoen, entzun diezadaten eta agian nitaz aspertu daitezen, edota, gustagarriago egin diezaien nire tronpetaren soinua.
KRISIA ETA EREDU BERRIAK
Egoera ekonomiko larri honek, futsezko aldaketa eskatzen digula diote adituek, eta guztion artean konpondu beharrekoa dela. Baina, zer da guztion artean konpontzea? Europak amankomunean lortu beharko duela gauden honen irteera? Europaren batasuna, ez dut uste egiazko batasunean egitaratua izan denik inoiz.
Motibazio desberdinak zeuden eta izaera eta egite zeharo desberdinak daude Europarren artean. Europarren batasuna artifiziala izan delakoan nago, motibazio eta ikuspegi desberdinetako paradigmekin sortua. Eta orain, aurerra atera behar denean, bakoitzak berera egingo duelakoan nago.
Europak, nire ustez, ez du inoiz izan batasunik, ez funtzionamenduan, ez hizkuntzan, ez egitasmoan. Europaren batasuna nahiko artifiziala izan da, edota, hobe esan, finantza merkatuaren interesengandik sortua, baina sekulan ere ez, berez, guztion arteko batasuna sentitzen dugulako.
Batasunik izan edo ez izan, Europa krisi sakonean sartua da, eta ez dirudi epe laburrera, irteera bilatzeko inor gai denik. Gai honetaz, eta gaurko errealitate gordina guregana ekarriz, Krisi ekonomikoa eta politikoaren arteko lotura azaldu zigun oraintsu Bilbon, egungo europar soziologorik entzutetsuenetarikoa eta argienetarikoa dugun Alain Tourainek
Berak esanak dira: “Finanza espekulazioen aurka, oinarrizko ekonomia eta giza aukerak indartu beharrean gaudela. Oinarri demokratiko funtsezkoak sortu behar ditugula”. Gizarte patriarkalaren suntsiketa dugula oraingo hau eta interkulturalitatea eta matriarkalismoaren babesera itzuli beharra dugula nahitaez”.
Beraz, gaur ditugun arauekin ezinezkoa dugu gauden honetatik ateratzea. Amaren sua berpiztera gonbidatzen digu Touranek. Eta euskal kulturan hau argia da, Amaren suak abegia dakargu, beroa damaigu, elkartasuna hedatzen du, barrua sakontzen eta alaitzen digu. Laburbilduz, elkarrenganako beste hartueman sendoago baten jarduera izan behar dugula, pentsakera zabal eta amankonunean oinarritutako egikeran.
Beraz, espekulazio patriarkalismoaren egintzatik alde eginez, eredua aldatzea dagokigu. Euki dugunera baino Izan garenera itzultzea dagokigu; Dirua, bizimoduaren balore bat izan dadila, aurrera ateratzeko, hobetzeko, etorkizuna egituratzeko, baina inondik ere ez gizatasuna eta bizitzako balorerik garantzitsuenak deustaztzeko. BERRIA egunkari honen eskabidea ere, bide horretatik doa, aurrera ateratzeko irakurle eta eragileen laguntza eskatzera datorku. Egintza hau, arlo askotan egin genezakeen eta bakoitzak bere ahaleginean babestuko duen portaera da.
Aspaldi baten, “Hauzolanak” deituriko egintzak egiten ziren bezalaxe edota lur amankomunak, guztiok erabiltzen zutenak eta guztion onerako bideratuak zeuden “Ollalurrak” genituen gure lurralde honetan. Holako zereginak egunez-egun sortzen eta ereiten joan beharko ginateke, onura ekonomiko espekulatibo hutsaren ereduak alboratuz.
Finantza haundien jokabidea, argia da, onura ekonomikoak goraltzea, gizakia ito dezaketen inongo ardurarik hartu gabe. Eta erabaki politikoak, makroekonomia salbatzeko eta Estatuaren zorrak kitatzeko bakarrik bideratuta badaude, argi dago, politika horrekin, gure bizimodua estutu eta gizakia ito egingo dutela.
Patriarkalismoaren merkatilismo hutsaren eta onura ekonomiko hutsaren kultura bakan honek, gizaki askoren estuasuna dakar eta beraz, eredu baliogabe baten suntsiketa. Beti legez, erabaki politikoan dago guztia. Eta hemen eztabaida, politikak gizakiaren zerbitzurako dauden ala kapitalaren menpe egon behar duten. Makroekonomiak mikroekonomia zaindu behar duen edota haren zerbitzurako egon behar duen. Gizakiok, egi hau jakitea beharrezko dugu.
Frantziar soziologoaren ustetan, hemendik atera nahi bada, besteenganako konpetentzian baino elkarrenganako kooperazioan legoke gure eginbeharra. Mendebaleko gizarte hau proposamen gabeko isilezko gizakiz burutua dala dio berak. Goitik esaten digute zer egin behar dugun eta hareik diotena guk aintzakotzat hartu eta beraien erabakiak hartzean datza gure egitekoa. Nola gauden jakin badakigu, eta gure “laisser faire” honek nora garamatzan ere, beraz, nora joan nahi dugun eta zein eratan, geure esku dago. Politika eta ekonomia loturik daude eta gurean ere, gauzak argitzeko tenorean gaude. Krisiak, aukerak dakartza, jakin izango ote dugu aprobetxatzen eta egoera okerrari aurrea hartzen?
Patriarkalismoaren jauskera hau ez da nolanahikoa izango, ingurunea eta gizakion balorerik preziatuenak zapuztuko ditu bidean. Hondoratuko da baina gauza zitalak utziko ditu. Batetik, gizakion zitalkeria erakutsiko digu. Halaxe gertatu da historian eta halaxeko biderantz goaz. Patriarkalismoa, materialismo hutsari, anbizioari, botereari eta diruari loturik baitago.
Baina ez diezaiogun errealitateari uko egin; Kapitalarentzat, eta Finantza munduarentzat, gizakia, ekonomiaren interesen aberria da. Beren onurarako baino ez ditu gauzak egingo eta ez du beste ezer ikusiko. Beraz, beste balore guztiak soberan daude. Hau honela ikusita, gizakion parte hartzean eta harremanak areagotzean ez ote dago ba irtenbide bakarra.
Gontzal Mendibil
Beharrezko aldaketa
Carlos Slim, munduko gizonik aberatsenak egunean 10-11 lan orduak egitearen proposamena egin digu oraintsu, baina ez bost eguneko lan orduetan, baizik eta asteko hiru egunetan. Honek zera ekarri dit gogora, aintzina baten Europako zibilizazio zaharrenean, euskeraren jatorriak aztertuz eta bere erro sakonetan murgilduz, halaxeko egituraketaren bat izango zutela gure aurrekoek.Kristaurreko belaunaldi zaharrean, bizipenerako eta gorputzaren elikapenerako, astelehenetik asteazkenerainoko hiru egun lan produktibo, eta barruak asetzeko edota arima eta adimenaren bizipozerako beste hiru. Nork ez luke hartuko begionez proposamen hau?
Jainkoa edota Ortzea gurtuz eta berari edo beraie otoitz eginez jardungo zuten Ostegun/Eguenean. Joandakoen oroimenez burutuko zuten Ostiral/Bagerikua, eta Larunbat/Laurenbatean, lurraren eta fruituen emari den illargia gurtuko zuten . Azkenik Igandea, atsedentsu igarotzeko eguna. “Ora et labora”ren antzekoa liteke hau. Adimenez eta gorputzez osasuntsuagoak ginateke eta gure jakinmina eta sortzeko gaitasuna ere areagotuko genuke eta nola ez, aukera berriak ere hedatuko lirateke. Honez gain, gure erabakiak sendoz hartzeko eta gorpuzteko askatasun gehiago izango genuke eta jakina, lana ugarituko liteke.
Lana, gizartearen ardura eta beharrizan emozionala dela dio Slimek eta jubilazio urtea atzeratzea proposatzen du. “Gustoko tokian aldaparik ez” esaera zahar hau aintzakotzat hartuta ez litzaiguke inportako indarrak ahultzen hasiak ditugunean, orduantxe hartzea erretiroa, hogei urtez luzatuko balitzaigu ere. Beraz, euskaldunok ote dugu munduaren egitura berrirako gakoa? Eraketa berri honek, baten batzuen pribilegoa erakarri ordez, guztion ongizatea areagotuko luke.
Jakin badakit utopiaren erreinuetan sartzen ari garela hau azaltzerakoan, askotxo da aldatu beharrekoa eta, baina patriarkalismoa, materialismo hutsari, anbizioari, botereari eta diruari loturik dago, eta bizitza zerbait gehiago da, askoz gehiago. Krisiak ez dira batere onuragarriak baina aukera berriak ere ekar ditzakete. Gaia zera da: nolako bideari ekiten diogun ainguratuta gauden honetatik atera ahal izateko. Dagokiguna, pasibitate hutsez hartzeak edota “Laisser faire” konsigna jarraitzeak ez dakarkigu ezer onik eta.
Erreakitatea den bezalakoxea da, eta proposamen utopikoak, itolarrian aurkitzean edo beste irtenbierik ez ikustean etor litezke. Begibistan ez dugu argi gehiegirik ikusten eta egituraren nolabaiteko aldaketa beharrezkotzat jotzen da. Beraz, atzera begiratzeak ziur aurrera ekiteko zerbait onik ekar ligukeela.
Patriarkalismoaren merkantilismo hutsaren kultura bakan honek, gizaki askoren estuasuna dakar eta beraz, eredu baliogabe baten burrunba. Hondoratze honen aurrean, elkarrenganako babes bateratsuan eta gizakien eta herrien oinarrizko eskubideen defentsan burrukatzea dagokigu, edota onartu bestela, dugun hau okerragorantz joango dela, eta urteetan lortutako eskubide askotxo zapuztuak izango direla behin-betiko.
Jakina, eguneroko aldaketa teknologikoen berripean gaude guztiok, baina honek ez garamatza motibatzera ez eta are gutxiago itxaropenezko gogoetara, baizik eta elkarrenganako urruntzera eta bakoitzak bere burua salbatzera. Egonezina nabaria da, eta lortutako ongizateak alde egingo digunaren susmopean gaude. Eta, aldaketa nabarmen batek, miseria aregaotu dezakeen arazo hau konpontzera, kapitalismo sistemari berari lagunduko lioke.
“Neure amarengandik ikasi nuen justiziaren sena, eta bizitzan tentuz eta zentzuz jokatzen dio Slimek. Amaren pentsaera, egikera eta egituraketa, beti ere zuhurragoa eta bidezkoagoa da. Eleizaren erantzukizuna ere handia da eta Franzisko Aita Santuak goraipatzen duen emakumezkoaren izaera duin eta baliotsuari lekua utzi beharko lioke behingoz eleizaren aginte estamentuak. Erlatibismoaren pentsakerak baloreen suntsiketa dakarrelakoan nago. Komunikabideek beraiek balore askoren erridikulizatzea airatzen dute. Eta bestetik, desakralizazioan dagoela dio Mircea Eliade aro modernoaren izurrite psikologikoa.
Gurean, Bittor Kapanaga Otxandioko jakintsuak zioen, lurrean gure ibilbidearen zuztarrak hauek liratekeela: IZ(Izan), IN(Egin) eta IL(hil), eta AR/UR (izatearen, lurraren eta fruituaren oinarrizko fonemak), eta GO(Gogoa, Jainkoa…)goikoak geure biziaroan emango digun zuzpertzeko indarra. Baina zehaztasun filosofiko, antropologiko edo teologiko guztien gainetik, erabaki politikoan dago gure eguneroko bizibidearen egituraketa, eta aldatzea balitz, orain daukaguna baino portaera bidezkoagora eta onuragarriagora eraman beharko digun beste ikusmira batez jokatzea komeniko litzaiguke. Gaurko Txina bada geroaren eredu, jai daukagu.
Munduko gizon aberatsenari zera esango diogu, Europa lurraldeko hizkera eta kultura zaharrena zeukaten gure aintzinako arbasoen formula dugula munduaren egituraketa osasuntsuago baterako. Slim eta bere gorteko finantza gizakiek prest leudekete aldaketa honetarako? Zuzentasunaren oinarriak areagotuko lituzkete? Ausartuko lirateke?. Ez, ez esaidazue erantzunik eman, ez eta ilusoa naizenik ere deitu, baina Calderon de La Barcaren “Bizitza Amets” Xabi Payak ederki itzulitako liburua erosi berri dut eta pentsatu izan dut Slimek jakin izan beharko lukeela lurralde hauetan izan zela garai bat hiru egunez gogorki lan egiten zutena eta beste hiru, otoitz egiten eta barruak astintzen zihardutena. Oraindik ere gogoan dut gaztetan hainbat alditan errezitatzen nuena, orduan gasteleraz noski, “Zer da bizitza? Ospela, Zer da bizitza? Desira, isla, eromen, distira; altxor oro da trakets, oro da bizitza amets eta ametsak amets dira”.
Gontzal Mendibil
EDERRA SUA GABONEZ
Garaian gaude eta ohiturari jarraituz, era batera edo bestera ospatzea dagokigu oturuntza onez eta festa bidez. Eguzkiari loturiko udako zein neguko erritualetan sua agertzen zen lurrean ospaskizun gisan. Eguberriak hasten dira beraz, oles egiteko aroa, jai girokoa. Suzko gauak eguzkiaren berpiztean. Udan sua kanpoan eta neguan sukaldean.
Ekialdeko lur epeletan aintzinako garaietan, Eguberri gauean, lurra izartegiarekin bat egiten zenaren iskribuak daude, hau da, mendi goietatik ikusten zena, ortzean izarrak argi emari dingilixka eta beheko aranetan suaren jaia garretan, zeru-lurrak bat egiten zirela. Mendi gaineatik izartegia eta lurra irudi berean, biak izpilu bailiran. “Zeruan bezela lurrean ere”. Eguberriak zentzu sakonezko izaera sakratua izan dute, bai Kristaurrean eta ondoren ere.
Historian kokatzen diren kontakizunak eta naturaz gaindikotzat hartzen ditugunak, erligio, magia eta mito bihurtzen dira. Mitoaren esanahia sinbolikoa aurkitzea ez da beti ere erraza izaten. Mitoak erritoa dakar eta aro bakoitzak duen bizi-eraketari lotua baitago. Zuhaitza bera ere, tradizioen oinarrizko sinbolotzat har genezake. “Guk botako zaitugu eta barkatu eiguzu”. Hau esatean, naturaren izaera animista gordetzen eta goraltzen zen. Indar bizia eta magikoa zuen zuhaitz horrek, bizien eta hilen arteko harremana ere eransten zuen aurreko garaietan. Geroan, Kistautasunak Jesus betiereko fruituak ematen dituen zuhaitz sinboliko legez hartuko duena.
Eta gurean, garai hauetan, mito bihurtu dugun Olentzaro, Onentzaro, Olentzero… izenburu bereko ospakizuna. Nondik ote dator? Intuizioz eta hizkuntza beraren deduzioz Olentzaro (Oles-aro)litekelakoan daude ikerlari eta hizkuntzalari gehientsuenak. Onentzaro(Onen-aroa) daitekeenik era bada, eta Orantzaro(tripaki, otordu-otorantzatik) edota Noel, edo Olen(Oleries) etor daitekeela dionik ere egon badago. Era baten edo bestean, zihurtzat jo genezake eguzkiari loturiko zentzua dutela guztiak eta eguzki berriaren nolabaiteko oles-ospakizunetan gaudela.
Baina bataz beste, erdal kutsuko etimologiatik hartutako ikazkin ofizioa duen Olentzero egin dugu “vox populi”, eta berau dugu egun izenik entzutetsuena eta erabiliena. Mitoa lozorroan egon ostean, halako baten, garai berrietan, ikastolen hastapenetan, mezulari berri emaile legez datorkigun edota sua barreiatzen ari zaigun Olentzero dugu kaleetan Olesaro ospakizuean. Baina kutsu folklorikoan hartuta, beste barik, bere benetako esangura desmitifikatzen ari ez ote garen susmoa dut.
Honek, Alex de La Iglesiaren “Las brujas de Zugarramurdi” dakart gogora, ama sorgin erraldoi deformatu batek ematen dio amaiera Zugarramurdiko koban egiten duten jaiari. Agertutako irudi gargantu andra desitxuratuak nire ustez, benetan izan behar zukeen zentzu guztia purrustazten du. Konsumorako eta barre arin batzuk egiteko ez dago txarto, baina besterik ez. Ez naiz sartzen filmearen egokitasunaz, neuri ere dibertigarria iruditu zitzaidan, baina Zugarramurdiko koban beste zerbait itxoiten nuen. Beste irudi batez eman zitzaiokeen zentzua matriarkalismoaren gaiari eta garai bateko “Amaren sua”ren esanahiari, baina gaur sakontasunik ez da eskatzen, zeren eta horrek ez du saltzen. Halaxeko aroan gaude. Dena dugu desmitikatzen, dena ahultzen eta dena desbirtuatzen.
Garai berrietara egokitu behar dugula? Jakina baietz. Baina zentzuz eta pentzuz, eta zergatik ez, umorez ere. Baina sakontasuna galdu gabe. Historia zentzurik komikoenean agerterazten zuten Monty Pytonen “Brianen bizitza” kasu.
Eta eguzki berriaren ospakizunak lehen suaz baziren, gaur ere kaleak, etxeak eta zuhaitzak, argiz jazten ditugu. Itxura desberdinez bada ere, hor ez dago eraldaketarik, egokipena baizik.
Argibidearen jatorrietara etorriz eta hizkuntzaren etimologian sartuz, gogoan dut Bittor Kapanagarekin izandako aspaldi bateko hizketaldia.
B.- Inoizko baten hizkuntzaren logikan sartu beharko genuke.
G.-Baina Bittor, gehien erabiltzen dena Olentzero dugu.
B.-Bai, neu be beti joaten izan naiz konfesatzera pekatua zalakoan nire bidea eta pentsatzeko modua ere pekatu zela uste nuen, baina garai baten pekatuak konfesatzeari utzi egin nion, nire barruak egi gehiago eukazalako apaizaren dogmak baino. Badakizu moda beti arrazoi, eta modan ez dagoena edo ez da existitzen edota ez zaio kasurik egin behar.
Beraz, oles egiteko garaian gaudenez berpiztu dezagun ahuldurik eta indar gabeturik dugun sua. Bizitzan irauteko eta eguneroko arazoei aurre egiteko behar dugun barruko sua, arimak bizkortzeko behar dugun su biziaren indarra. Gabon giroa piztu eta barreiatuz goazen ba krisi garai honetan Suaren jai-gaua ospatzera, argi gehitzea betorkigula gure eskaria, baina goiko izartegia mutu dago eta ez digu laguntzen askorik aspaldi honetan, eta dakiguna zera da, gure zoritxarrerako, argiaren monopolioa Iberdrolak duela, eta beraz, Iberdrola jainkoak bidaltzen digun argi lurtar horrek gora egingo duela berriro ere. Eta guk hemen jarraitzen dugula sutan baina mutu, geldi eta geldo, gizaki ahul beldurtiak baiginan etsiturik, ezertxo ere esan gabe, gure ahultasunari barre egiten dietela jakinik eta beraien zorraren zigorrak dakarkigun prezioaren gorakadak zilegitasun guztia balu legez.
Badakizue Gorbeialdean diogun esaera: “Hiru dira munduan alperrik galtzen diren gauzak: itsasoko euria, egunez izarren argia eta pobrearen arrazoia”. Eta gure erantzunik ezean, pobre denak, mukur bila joan beharko du Gabon sutarako.
Geroak gero, suak bizirik irauten duen bitartean geu ere bizirik gaudenaren seinale. Piztu dezagun gogoa eta isiotu mundua. Oles egiteko garaia da ta, betorkigula Zoriona, eta argiak lagun gaitzala ibilbidean! “Suari diezaiogun ba kanta, ezer bada ta Gabona, suaren jai gaua da ta”..
Gontzal Mendibil
EUSKAL KANTAGINTZA, DIES IRAE
Kulturari dagokion BEZA %21era igo dela eta Espainian ardura osoan daude. Baina gurean, sinesgaitz egiten bazaigu ere, ez du garrantzirik, zeren, dindilizkan aurkitzen den euskal kulturaren eta batipat galeran ari den euskal kantagintzaren presentzia, aspaldidanik dago lezan edo maldan beheran.
Sorkuntza handia dago zorionez gurean, baina, onartu dezagun behingoz, gurea ez zaiola inori interesatzen. Gu ez gaude “panem et circences” horretan ere. Gurea ez da kontsumitzen, beraz, ez da entzuten. Guk ez diogu neuronak inori betetzen, ez dugu ia bihotzik liluratzen. Gu, apenas gara existitzen gurean. Erdal mentalitatez josita gaude eta euskal postmodernitate honetan gure musikak ez du hunkitzen ez txunditzen. Geure herrian arrotz edo getto antzerako baten gaude. “Minimun minimorun” gara. Halaxe da, une honetan beste gauza asko daude gureari baino gauza benetan “garrantzizkoagoei” laguntza eman behar zaionik. Beraz, nori interesatuko zaio ba gurea? Azken baten, artista prekariedadean bizitzearena ez da gaurkoa. Eta izpirituak jakina da, ez duela elikatu beharrik.
Inoren babesik ez dute euskal kantari-musikariek eta garai bateko airea galdu du euskal kantagintzak. Eta…¡Zerk ez du galdu ba! esango didazue. Nik dakidana zera da: ia isiltasunera lorrindu arte irristatu dela. Etorkizuna, inork pentsatuko ez zukeen bideetatik doa. Euskal kantariok, euskal musikak, David eta Goliaten aurkako gerra darabilgu. Iruntzi egin gaitu Goliatek eta egosi egoerak. Eta herritik sortutako egonkor izan diren kulturgileen ezeztapenaz edo erakarpen ezaz, Nietzchek esango lukeen “tragediaren sorkuntzan” gaude, isil eta arrotz gurean.
Hala ba, zer moduz doakizu galdetzen didatenean, ez doakit, erantzuten diet. Halaxekoa da gure egoera, tamalgarria. Apenas dugu gurea bizkortzen eta aireratzen duenik, apenas dago kantaldirik, apenas entzuten da euskal musika, eta okerrago dena, apenas inporta zaio inori ezer. Baina penetan bizitzeak ere merezi ez duenez, ba, utz diezaiogun behingoz kantatzeari, utz diezaiogun sortzeari.
Baina, zer diot!. Gurean, egin egiten dira emanaldiak, nola ez. Gurean, kanpotik etorritako musikariak sarri ikus eta entzun daitezke. Gurean, kanpokoa bertan hedatzea beharrezkotzat ikusten da eta modan dago.
Baina era berean, gurean, bertako kantari-musikariek bizitzeko eskubiderik izan ditzaketenik ezta begiztatzen. Eta gurea ez da apenas mundura hedatzen, eta egiten denean, gehienetan, modu anker eta desegokian egiten da.
Beraz, kolokan jartzen denez gure ekimena, ez gaude gure musikarekin inora joateko ere. Inork ez du gure kultur ekimenenganako norabide argirik ikusten, hobe esan, inork ez du bertan egiten dena aintzat hartzen. “Ahuntzaren gauerdiko eztula” gara. Hauxe dugu panorama. Baina Euskal Herria musikaren herrialdea dela diote, bai, halaxe da. Gurean, bertakoentzat ezik, kanpoko musikarientzako merkatu zabala dago. Baina gu, hutsaren hurrengo bihurtu garenez, belar-gazia gara, ez gara inorentzako eta kanpotik datorren hori geure bilakatu dugu.
Halaxe da, ez gaitezen engaina. Kisi sakonean eta diruaren menpe gauden gizarte honetan, era honetako kulturaren balioa ezereza da, barka, bertako kulturgileen balioa diot. Eta halaxe gaude euskal musikariok eta kantariok. Barkaidazue lagunok, hain ezkor agertzen banatzaizue baina, gure esparrua ez dago txarto, ez ez, ez dago eta kitto, ezereztu da, eta, okerrago dena, inork ez du interesik berau bizirik egon dadin.
Hiru bat urte da ETBri aurkeztu niola Euskal kantagintzari buruzko asteroko programaren bat egin eta programatu zezan edo geuk ekoiztu genezan. Oraindik ere erantzunaren zai nago. Sarritan diot inbiri sanoa ematen didatela gauza askotan andaluziarrek, zeren, hango lurraldean, komunikabideetan, telebista eta abarretan, bizirik dago euren kultura, eta gainera, beraiena dena mundura daramate.
Kontua da euskal kantagintza ez dela babesten ez indartzen ez bertan ez kanpora bidean. Aspaldi baten lortutakoa, orain heriotz zigorrean dago eta kultura lanetan diharduena gero eta itoago dago. Balio gabeko zerbait da gurea. Zeren, balio duena ordaindu egiten da. Eta honetan, ez dugu inoren begirunerik. Gizarte honek erabiltzen duen arma, axolagabetasuna denez, hauxe da azken baten gure miseria. Hauxe dugu ordaindu beharreko prezioa.
Beraz, hemen eta orain gu ez gara atzeraldi edo erezesioan bizi, ez ez, gu depresio atmosferikoan bizi gara. Kulturaren erraustea da oraingo egoera hau. Agian hilotza erraustu beharko, haize berriak eta fruitu berriak sor daitezen. Geroak eta gerokoek esango dute, Xabier Letek idatziriko eta Mikel Laboak kantaturiko… “Ezaren gudaz baietza sortuz… izarren hautsa egunen baten bilakatu zen bizigai” egi bihurtu daitekeen, hala bada, gaitz erdi!.
Baina geroak gero, erreparatu diezaiogun egungoari, eta bakoitzak ukan dezala kontu zein den euskal musikaren presentzia gure lurraldean. Zein den kale bazterretan, komunikabideetan, gune orotan. Adierazgarria oso: %5era ere ez da heltzen. Baina denetara ohitzen da gizakia, eta honetara ere ohitu egin gara.
Eta ixilik egotea bada euskal kantariaren patua, zergatik berpiztu hiltzen doan zerbait? zergatik behar ote dugu ba kantaria? Zer bepizteko? Ilusioa? Sensibilitatea? Euskal identitatea?. Sarri aldarrikatzen dugun hitzari, beti legez, musika falta zaio.
Eta musika dela eta, badira urte batzuk Edorta Jimenez idazleari entzun izan niola honako hau, Elantxobeko jaietara, Madalenetara joiazan Mundakarrak urtero legez, eta han bere harriduran, txozna guztietan egun osoz erdal kantak entzuten eta airatzen omen ziren, non eta Elantxoben!. Gure herriko jai gehienetan hau berau dugulakoan nago.
Argi gorriak piztu diren arren, “Merezi duguna dugula” dion esaera hori ez nuke sinestu nahi ez eta gorriagoan sar gaitezkenik ere. Ezkorregi nago antza, eta agian, izan beharko genuke motibaziorik aldaketaren bat etor daitekeenik ere, agian. Baina gaur ez dut argi ikusten etorkizuna, ez gurea, ez ondorengoena, zeren, hemen, zabaldu baino, zirkuito asko itxi egin dira.
Hau guzti hau egia bada ere, ez zaitezte gutaz arduratu. Denak omen du iraungitze-data. Ezinbestean hilko gara eta kitto. Eta epe berri bat etorriko da, etorri beharko!. Ah koño! hemen dugu gure kontraesana: gertu dauzkagun hauteskundeetako boto emaileen %65 abertzaleak omen dira. Badakizue, bertuteari dagokionez, Cesarren emazteak susmo guztien gainetik egon behar duela, zintzoa izan eta iruditu egin behar duela.
Eta astinketa honen aurrean, ezerk ez badu inporta, halaxe dirudi eta, asperduraren asperduraz, denok hilko ote garen ere ez dakit, baina eredu berriak aurkitu beharko ditugu, zeren, pena damait hain triste eta arranguraz hiltzea, kantatzen hilko bagina behintzat.
Gontzal Mendibil
OTXANDIXOKO JAKINTSUA
Itzaldu da argia, hitza ixildu da, hizkuntza goibeldu eta izakia abaildu da. Izarrek eta ilargiak isiotuko digute gaua eta eguzkiak eguna. Jaiotzak heriotza du zor baina bizitzak heriotzaren gainetik iraunen du. Bittor Kapanaga Otxandioar jakintsuak agur esan digu. Aspaldian zebilen gorputza makal baina beti ere burua argi. “Teilak zahar baina itoginik ez” esaten zidan berak. Bittorri euskerak asko dio zor, eta euskaltzaleok ere asko diogu zor berari.
Gaur umezurtz gaude euskaldunok, euskera eta euskal senaren kontuetan maixu eta erreferente izan dugulako Bittor. Euskeraren jenioa barru-barruan zeukan Bittorrek. Izatasuna, egintza eta getasuma adierazten dizkiguten erroak aztertu eta ikertu zizkigun zentzu guztietan eta ikuspegi zabalenean: “Itza, izena, izana, izakia, izitu, izadia, izarra, haitza, zugaitza, izkia, izotza, iguzkia, noiza… / Argi, arratz,, arrats, artizar, arge…/ Ur, elur, uri, uber, ugar, uhin…”
Bittorrek aspaldi galdu zuen bizipoza, nahiz eta esperantza, “ariman sartzen zaigun eta gelditu barik kantuan ari zaigun lumadun txoriaren antzekoa dugun”. Asko esan eta azaldu zigun bere ahozko hitzetan Bittorrek, baina Sokrates filosofoaren antzera, idatzi ez zuen askorik egin, hala ere idatzitakoa ona eta sakona. Eskola ona utzi digu Basarteko unibertsitateko jakintsuak; halaxe esaten zion Xabier Kintana euskaltzainak. Oraintsu esan zidan X. Kintanak Kapanagaren sorkuntzak eta ikerkuntzak hitz garrantzitsuak eman zizkiola gure hizkuntzari.
Gogoan dugu, alfabetatze eta euskera berpizte eta modernizatze garaietan, “debelopamendu “ hitza, barra-barra erabiltzen genuela, eta hara! gure Bittorrek esan zigun hitz baliogarria eta esanguratsua, “Garapena”, berari otu zitzaion modurik logikoenean garatuz. Bittor euskera kontuetan jantzia eta jakintsua genuen eta euskeraren logikotasunaz hitzegiten zigun beti ere. “Euskerari status ona eman behar diogu” esaten zigun. Euskerak, gure aurreko milaka mendeen bizitza eta pentsakera adierazteko baliorik handiena duela zioen.
Eta, zer da bizitzaren esanahia Bittor? batetik, heriotzak zor digun izate sakratua baita. Bestetik, misterio handi bat, eta gure helburua eta jakinmina, misterioak deskubritzen ihardutea da. Nola? Garena eta duguna erabiliz. Garena, norberaren ezagupena izan, barruak arakatu eta modurik onenean adieraziz geu eta ingurua ere jantzi. Duguna, erabiltzeko gailuak geureak eginik, geuretzat hartuz, hedatuz eta besteei sentiaraziz. Eta gure baliorik handiena, altxor metarik gozoena, aintzina bateko zientzia eta pentsakeraren grial santua, euskera dugu ezbairik gabe. Gauza asko eta asko dira oraindik ere deskubritu ez direnak, euskeraren balioaz eta erabileraz, bere sustarretara joanaz, desestali ditzakegunak. Misterioak erakartzen gaitu eta misterioaren bueltan ari gara euskerarekin.
Aspaldikoa da Bittorren “Erro ete Gara” liburu esanguratsua. Sustraietan, sakonean murgilduz eta arakatuz, bertatixek lore eta fruiturik gozoenak atera asmoz idatzi zuena. Lurrari lotua zegoen Otxan/Oihan handiko jakintsua. Lurrak ematen zion jakituria. Lurretik hartzen zuen bizitzeko arnasa. Berak mentatutako ehun bat sagar mota zeuzkan garai baten bere baratzean. Zuhaitzen jakituria eta nahia zeukan Bittorrek, kimu onak sortzeko eta fruitu onak hartzeko lurra lantzearen eta zuhaitza inaustearen eta zaintzearen grina zeukan bere baitan. Bittor, berez erneko arbola genduan. “Holako gizasemerik nekez jaioko”! horixe baietz! . “Izatazun sakona zeukan Bittorrek eta arlo askotan izandako aintzindari edo bide-erakuslearena nabarmenduko nuke” dinost Jose Luis Lizundiak.
“Nik lurra hartu neban eta emoten itxi gura dot”. Lurrak irentsiko du orain, eta geroan, bere ondorengook airean erabiliko dugu Bittorren jakituria eta gure baitan dugun jakinmina. “Zenbat eta jakintsuago, lurrerago eta umilago”, Aita Jose Migel Barandiarani amak emandako ikasgaia ez zuen inoiz ahaztuko Ataundarra hainbeste miresten zuen Bittorrek. Bittorren ustetan, lurrari lotuta dago gure hizkuntza, lurraren bizitasunari zehaztapena ematen dio euskerak. Ezbairik gabe, hizkuntzaren arauketan maixua zen. Eta bere iritzian lurra gu barik izango da, baina hitza gu barik ez da izango.
Arangio tristetu da gaur Bittor, baina aran goietan izango zaitugu geuri arnasa eman nahirik. Aran behe haietan sortu genuen hain entzutetsu bihurtu genuen Bagare kantua, gogoan duzu Bittor? Behe-suaren garretan, su horren beroaz eta pozaz. Zeure barren barrenetik sortutako hura, aireratu genuen esperantzazko kantua bihurtuz. Eta halaxe, herri baten nahia, herri baten gogoa, hitzez eta kantuz jarri eta aldarrikatu genuen.
Sua ez da itzali Bittor, alderantziz, sua inoiz baino biziago dugu. Euskal arimaren sua “Amaren Sua” garretan ari zaigu aintzinak eta geroak argitzeko gogotan. Garai baten, amak gobernatzen zuen etxea eta aitak hazienda zaintzen zuen, eta urte hauetan zeure esanetan, amaren suaz barik, aitaren indarraz ibili izan gara. Pako Aristik esango lukeen legez, “irabazi beharraren galeran”. Bakotxa garena gara eta ni amaren semea naiz zioskun Bittorrek. Inteligentzia, patzientziaren ama zela adierazten zigun.
Zuk zeuk, hor goiko Arangio gaineko zeruetatik isuri egiguzu adorea eta kemena, haizeak eraman dagian zure nahia euskal herrietara, zure sua sartu dagigun euskal etxeetan. Guk bultza egingo dugu, sena biztuko dugu, eta geroak ere jakin izango du, hor Oihandion edo Otxandidxon, bazela behin gizon jakintsu bat, apala eta misteriotsua, misterioa bilatzen eta argitzen zebilena. Misterioari uko egiten dionak, bizitzari egiten dio uko.
Bibliako esaera misteriotsuak dinoan legez:
“Hasieran itza ba-zan,
eta itza Jainkoa zan,
harengan bizitza egoan
eta bizitza argia(iza) zan”.
Zeuk oraintsu esana da Bittor: “argituko da eta gauzak hoberantz joango dira Euskal Herrian”. Badugu zeri ekin Bittor, Sokratesen ondorengoak eskola sortu zuten antzera, sortuko dira hemen ere sortu, zeure teoriez, euskal sena munduratuko dutenak. Esperantza honi lotu behar gatzaizkio derrigorrez.
Aspaldi bateko pentsakeraren euskal senari lotua egon izan den arketipoa genuen Bittor. Garai bateko ezagupen handi baten kate maila jarraitu zuena. Euskeraren erraietan eta izatasunean murgildu zena eta hitzen esanahiak maixutasunez irakatsi zizkiguna. Itsu daudenak itzartuko ete dire Bittor?
Orain, uztailaren hamalaugarren egun honetan joan zaigu baina beti ere hurrean izango dugu, zeren, berak bordatutako izara, guk haizetan astintzeko ereduak eman eta gure sua izetzeko hauspoa eta txingarrak utzi dizkigu joanean. Zeuk esandakoarekin oroituko zaituko Bittor, “…Herri bat dugu osatzen eta gure zabarkeriz ez daigun utzi ondatzen…” Bagare Bittor, agur eta ohore.
Gontzal Mendibil
ZER IZAN GINDEZKEEN?
Jaio garen lekuak zerikusi handia du gure egitekoan, jaio garen lekuak mugatzen gaitu eta era berean tinkotzen gaitu, geu izatera heldu arte. Geu, onerako zein txarrerako geu, azken batez, geure jokabidean eta inguruaren eraginpean eratu edo iraungi artean geu.
Izan nahiaren ahaleginean, aspaldikoa da gure afera, inkernutsua izan da Euskalherriaren historia, erasoaldi ugari jasandakoa. Oztopoz oztopo ibilitako historia da gurea, zailtasunez zailtasun bizi izandakoa. Baina okerrak oker, horma irmoak dituen herria gara, bere araubideak ondo sustraituak izan dituen herria, hauxek izan beharko geroaren ardatz.
Euskaldunon gauzarik okerrena sektarioegiak garela dino nire lagun Bittor Kapanaga hizkuntzalariak, beitu, Oinaz eta Ganboa, Agramondarrak eta Beaumondarrak, karlista eta Liberalak eta orain oraingoak, bortizkeria astakirtena eta ofensiba latza. Odolean daramagu sektarioa izatearena, aldez edo moldez, hori baita euskaldunon berezitasun bat. Era berean tematiak gara, burugogorrak, eta zintzotasunak ere bereizten gaitu.
Eta hau gure erronka hau! Ipar lausoa dugun aldi honetan, lautasunik ez da, atsedena hartzeko egunik ere ez, eta malgutasunik ezean joan goaz hala nola joan, gezur eta basakerien artean azpijoko eta kirats artean, zitalkeriaren artean. Baina nahasmen honetan, grina ere badugu eta bizirik dirauen herri bat gara. Oraintsuagoko historian, oraindik gogoan dut, Frankismopeko azken boladatako agerraldi jendetsuak, amankomunean gindoazeneko egunak, ilusioz beteriko bihotzak. Erreferentzia bat genuen: noizbait argia, egunsentia etorriko omen zela. Iristear zegoen eta lortuko omen genuen amestutakoa. Hantxe ikusi bait genuen, hantxe senti genuen benetan herri baten nahia eta mistika, ahots bateratsuz, zantzoz eta kantuz, hunkiduraz betea.
Askatasun egarriz genbiltzan eta irudimena aideratu genuen. Baina gero gerokoa, ametsak beti dira erealitatea baino handiago eta ederrago, errealitatea beti da gordinago. Amestu genuen, zelanbaiteko ameskeria bihurtu zen arte. Lasterrera dena den, lortu ziren gauza batzuk eta okertuz joan ziren beste anitz eta korapilatu zen berriro gure elkarbizitza eta egunerokotasuna.
Eta orain nik, guztiok bezalaxe ardura dut, jaio naizen eta erroak bota ditudan leku maite honek uneoro astintzen nauelako eta ardura ematen dit beraren geroak, ondo baitakit gaurko erabilpenak gauzatuko duela etorkizuna. Iraganak irakasten digu orainaren geroa. Edota Jose Migel Barandiaran jakintsuak zioena.”Nondik gatozen jakin behar, nora goazen jakiteko”. Baina nire inguruko oraina etsia dago, hautsia, indargabetua, krisi sakonetik irten ezinda, horrexegatik besterik ez bada ere onartzen dut lehendakariaren ituna, onartuko nukeen bezalaxe beste edozein proposamen, trintxera honetatik ateratzeko baldin bada, goroldio odoldu honen lur buzti honetatik behingoz aldentzeko bada. Ez dakit onena den, ezta aukeran hoberik dagoen, ez dakit noraino garamatzan proposamen honek, dakidana zera da: nunbaitetik irten beharra dagoela. Dakidana zera da: herri baten geroa bere izate nahia eta egonkortasuna dela.
Egoerak aldakorrak bait dira, bizitza bera dan bezalaxe, eta orain mintzen gaituena zera da: ezkilaren behin eta berriroko errepikapen bera, ezer gutxi aldatu denaren susmoz, bizi izandako egoera berdintsuan bizi behar izana, gure karma edo gure drama izango bailitz.
Izan gara okerrago eta estuasun larrian erantzukizun sendoa behar omen da. Ai herri gaisoa, joanean aurrerantz ote goaz? Indarberritzen ote doa gure kultura eta sendatzen eta sendotzen ote goaz edota pagoak bezainbat gutxitxen? Suspertzen ote doa gure ilusioa, suspertzen ote goaz euskaldunok? Egigun kontu, errealitatetik urrun egoteak, larriagotu besterik ez duela egiten arazoa.
Jakin badakigu hemen, “Baikorrak diren gizarteak eta pertsonak, horiexek bakarrik ateratzen direla aurrera”. Baina galdetu diezaiogun geure buruari. Zenbatu ahal bagendu ilusioa! Ez nuke nahi berriro hutsaren hurren bihurtu dadin dena. Herri honek bizitzeko, beharko lukeen egonkortasuna bilatzea derrigorrezkoa zaigu luzaro baino lehen. Eta hau, boluntarismo hutsez soilik inoiz ez dugu lortuko. Elkarbizitza larriagotu ez dadin, benetako konpromisoa hartzea beharrezko dugu.
Era bateko edo besteko mila eta bostehun manifestazio egiten omen dira urtero Euskalherrian, ez omen da munduan hainbeste aldarrikapen, eta hainbeste agiri eta manifestazio egiten duen herririk. Beti pentsatu izan dut gure protesta era hau, eguneroko erritual bat bihurtu dela. Ai oi, gaztetan meza gehiegi entzunekoa naiz. Hauxe da gure azken urteotako erligioa: pankartapeko deiadarra, gaurko herri honen zati handi baten sinbolo eta debozio.
Bada eta izango da protesta egiteko motiborik, baina nik ez nuke nahi dena den, aldioro pankartapean bizi behar den herri baten bizi. Pankarta guztiak aideratuko nituzke. Eta esku hutsik doan herritarrekin topo, nahinon eta nahinoiz. Batekoekin eta bestekoekin begiramenez mintzo, eta gure nortasuna eta kultura defendatu, tajuz goraldu. Ilusoa halako! esango dit norbaitek. Beti ameskerietan; baina utz egidazue sinesten etorriko den egun hori, beharrunean nago
Indar aparta dagoela gure herrian hortaz ez dut dudarik, zuhurtzia ere noizbait izan behar dugula dinot nik. Oraintsu esaten zidan lagun batek, euskal kantari baten agerraldi baten non hogeita hamar bat pertsona besterik ez geunden. Beitu, gure euskal kantagintzaren panorama! Ahh Franco biztu izan balitz eta honako hau ikusi, konturatuko zen bai, indarrez baino beste edozein moldez gure herria kikilduko zuela. Operación Triunfo eta honelakoak esaten baitzizkidan. Baina halaxe gertatzen da, gizarte mediatiko honetan: datorkigun oro irunsten dugula, eta honen aurre ez dugula inolako frenterik. Euskal kantagintzaren panorama okerra bada, zer esanik ez antzerkiarena, zinemarena…. eta kontu izan, jendearen arima berpizteko dauden poetak, kantariok, sortzaile oro ixiltzen ari direla, entzulerik ere ez dutelako jada, Jean Luis Davanten orarintsuko elkarrizketa bat datorkit burura: “idazleak bagara,beraz, baina nork irakurtzen gaitu?”
Hau izan bada gure emaitza eta lorpena, zerbait gaizki egin izan dugu. Ez dezagun bila errudunik geu gara eta errudun. Beraz, ondo asmatzen jakin beharra dugu, joera berriak bilatuz eta txikiaren arrazoiekin jokatuz, badakigu txikiaren arrazoiak beti dira txiki, baina handien besteko arrazoi dira, eta ulertuko dute ulertu nahi dutenek noizbait. Saiatu beharko dugu beraz, zeren gu, gauza serioez ari gara mintzatzen, herri baten geroaz. Eta herri baten geroak, barruko mamiak aztertu behar ditu. Bada zer ikertu gure etxe barruan, bada zeri ekin, gogoeta eta hausnarketa sakona egin beharrean gaude. Errealitate sakonean murgildu, bakoitzaren errealitate gordinean, eta ikuspegi zabalenez erantzun, politika egunerokotasunaren bizipena baitda, ez ilusio antzuaren giltzarri, antzua dinot antzutu ez gaitezen.
Burujabetasunaren bidean burugabekeria gehiegitxo erabiltzen ez ote dugunaren susmoa dut eta honexegatik geroak ez gaitzala itsutu, geroan ere elkarbizitza da eta gakoa.
Herri honek aukera berriak aurkitzeko obligazioa du, zeren eta…Nork erantzun behar ote dio behingo batez honi? Lortu baikenuen, eta hemen dugu gure ETB maitea, gauzak egin egin dira, baina hedapen urria dute kultur eredu askok eta askok, eta ez ote zen berau sortu euskal kultura orokorrean zaintzeko eta suspertzeko? Autokritika egin beharrean gaude, norbere barrua arakatu eta galdetu, zergatik ez ote dugu erakartzen jendea gure kulturara, zergatik aldendu ote da gure poetengandik, kantariengandik jendea. Zergatik ote hain gutxitzen, eta zergatik utzi ote ditugu hain bakarrik?, basamortuan gaudenaren iritzia dut sarritan.
Beraz, zentzuz eta tajuz jokatzean dago gakoa, ondo neurtuz, dena ankaz gora joan ez dadin. Guztion adostasuna biltzea zaila izango baita, baina eskatuko nukeena eremu zabalean mugitzea liteke. Herritar zabalgoari erantzun diezaiogula, eta herriarren ongarri bihurtu dadila, guztion eskubideak zaindu diezazkigula.
Orain nortasunaz, identitateaz hainbeste hitzegiten den honetan, ez ote gaude ba inoiz baino kikilduago. Dogma eta lege guztien gainetik, muga guztien azpitik, atsekage guztien ondotik, funtsean nortasunaren sena galtzen badugu, irudipen bat besterik ez ginake, folklore hutsa, landare ihartua. Eta hau gure larritasua. Nolatan sortuko ote dira kimu berriak? Nolatan fruiturik emango?
Etorri gatoz eta joan goaz eta onartzen dut Lehendakariaren proposamen hau. XIX.mendean eratu zen eskubide historikoen aldarrikapen gaurkotze bat dugu, beraz, bizi izan dugun aldarrikapen bat bermatzeko ituna. Egoerak berak bultzaturiko promosamena da ziurren, baina lorpenak bere erabilpena du, eta gero-horretan datza zein eratan egokitzen dugun elkarbizitza. Nola egiten den bidea. Zein eratan kabitzen den bakoitzaren gosea eta egarria. Zein esparru zabalenez antolatzen den herri honen etorkizuna. Norantz begira?. Hori da kezka, baina esaera zaharrak dion bezalaxe: “emaiogun bakoitzari berea” eta aitortu diezaiogun balioa, geroan ere zer berreskuratu izango da eta.
1870 inguruan idatzi omen zuen gure Iparragirrek gaur ahotan guztiok darabilguna: “Arren ez bada galdu esperantza gerturatzen da eguna, Nazionen liga edo aliantza da ikusiko duguna…Bai euskaldunen borondatea da herrien anaitasuna”.. Beti atsegin izan dut hitz hori:Herrien anaitasuna. Beraz, oraingoa berridazketa bat ote?.
Zilegitasun osoa izan behar lukete ideia eta helburu guzti guztiak, errespetoz onartuak, horixe baitda demokraziaren funtsa, baina errespetoa betetzen ez den hitza dugu hemen. Eta horrexek mikazten du eta egosten du elkarbizitza.
Nik ez dakit oraindik ere onartu ote duten gure gure politikari gehientsuek tentsioa gutxitzearen beharra. Ezetz dirudi interes askotxo daude eta, eta horrek ematen dit ardura benetan zeren eta, herritarren eta politikaren funtzioaren edota herritarren eta politikarien egitekoaren aldentze nabarmen bat dago, egunetik egunera nabarmenduagoa gainera eta honek nazka besterik ez dakargu. Zenbat urte gehiago beharko ote dugu konturatzeko konponbidean dagoela dena eta ez garaile bihurtzean edota suntsipena onartzean, zenbat sumindura beharko ote dugu jasan oraindik? Zenbat belaunaldi?
Bakegintza herrigintzari lotua baitda, arazoa konponbideari den bezalaxe. Elkar aditzean doakigu bizitza guztioi, eta erantzukizuna guztiona baita. Bakearen helburua denen ahotan da, baina ez dakit denen gogotan den. Hala ere, bere egitasmo eginkorrean nahitaez sinetsi behar, gatazha hau konpondu ahal izateko.
Bide berriak beharko dira aurkitu, trintxeretatik atera eta tresna berriak jaso, hortarako garaian gaude eta, eremu zabalean zentzuz eta pentzuz politika egiteko garaian, eta politika egitea, frente guztiei aurre egitea baita, errotik hartu eta tiratuz, elkarbizitza jorratuz. Bidea ibilten egiten den heinean, zenbat eta erantzun zabalagoko eta adostuagoko ituna, are eta onetsiago bere jarduna.
Beraz, izan gindezke, eta nora joatea garrantzizkoa bada, nola joatea eta nola iristea garrantzizkoagoa da, atzera egin ez daigun eta bidean utzi ez ditzagun gerorako balio behar izango genituzkeen aleak.
Zer amesten ote dugu euskaldunok? Euskaldun batek zer gura dauan gatx jakin leiteke esan zuen Bitoriano Gandiaga poeta handiak, baina zerbait nahi du, ziur baietz, mugitzen den herriak beti nahi du zerbait, beti nahi du joan norabait. Bitoriano beraren aipua da baita honako hau: “Garai honen kontra nik ezin dut deus jasan…Ea nortzuk duten behar hainbat kemen…gaurko gizonoz bihar lotsa ez daitezen”
Egoera hau ere ez da betierekoa izango. Amesten duguna, euskal gizartearen borondatea luzaro baino lehen inpas honetatik ateratzea da. Inpasa trintxera baita, eta trintxeran egoteak ez dakar onik. “Eutsi” hitza gure herrian sarriegitan erabiltzen den topikoa baita. Dena gaibeera datorrenean eustea logikoa da, eusteak bere bertuteak ditu, akatsak ere noski. Baina eustea berez eta soltez, jarrera gogorra bezain geldoa da, eta ekaitzaren aurrean etsitzeak galera dakar. Oraingoa, bultzatzeko garaia dugu beraz..
Egoera ulertzean eta egoerari, saiakeraz eta zuhurtziaz aurre egitean datza aterabidea. Aukera askotxo galdu duen herri bat gara. Herritarrak zorion bizi nahi du zorion, eta hortarako motibazioak behar ditu, motibazioak izan gindezkeelako zoriontsuago, baina zerbaitek galerazten digu izaten. Eta herriaren arrazoiak beti dira arrazoi.
Gontzal Mendibil
EUSKERAREN SEKRETU ASKOREN GILTZA
Argitaratu barri dan Bittor Kapanagaren lanen liburuan,
gure antxinateari buruzko dokumentu ikeragarria dogu.
Oraindino be ezezagunak dira eta ezkutuan dagoz Kapanagaren esanak eta lanak. Otxandioarraren ustetan, euskerak bere aztarnetan dakarguna, aintxinako bizikera baten adierazpena da.
Asmakizun guztiek beti erroetara joan beharra daukiela iñoan Kapanagak. Kanpotik, azal hutsean bizi garen garai honeitan, Bittor oinarriak aztertzen ebilen. “Hizkuntza bakotxak bere mezua daroa barruan eta euskerak gauza askoren mezuak ekarten deuskuz, euren artean pentsakerari eta erligioari buruzkoak.
Noraino erabilten ete doguz hizkuntzak emoten deuskuzan bideak? Noraino erabili ahal doguz?. Bittorrek logika erabilten eban ardatzat eta itaunketa zuzenentzako erantzun zehatzak eukazan. “Ohitura txar asko dagoela uste dot eta honein artean esan beharra dot irendu egiten gaituela gaurko sistemak.”
Gerotxoago jarraituten dau: “Eta gauza batez ohartuten naz: gure jakintsu gehienak erdera gehiegi dakiela, erderen estrukturaz (edo antiestrukturaz) kutsaturik dagozala eta, izan be, horrexegatik ezin dabela euskeraren arazoa argitu edo erabagi.
Bittorren “erdera gehiegi” horretan, badakit batez be latina sartuten dala, sarri entzun baideutsat gitxi gora behera holango salapen hau: “Zuek, latinkumeok, Jaungoikoaren berbea latinez ikasi zenduen eta gero pentsetan dozue latina bera dala Jaungoikoa.
Euskeraren aztarnei eta bideei buruzko azalpen ugari esan euskuzan Otxandioar hizkuntzalari pentsalariak, orain eta geroan balio handikotzat hartu beharko gendukezeenak.
Aspaldi bateko pentsakeraren euskal senari lotuta egon izan zan arketipoa genduan Bittor. Euskeraren zuztarretan eta izatasunean murgildu zana eta hitzen esanahiak maixutasunez irakatsi euskuzana. Bittorren ustetan, gizarte patriarkaletik matriarkalera pasatutako arrastoetan gabiz. ARetik URerako joanean. “AR (Arra). UR(emea):Urruza.
Guzti honetan ihardun eta sakondu gure dauanak, oraintxe plazaratutako Bittor Kapanagaren lan guztien lehen tomoa dauka eskuragai.
Gontzal Mendibil
GEURE HERRIAREN ZAIN
Zer egiten du ba gure herriak hor, geure herriaren zain? Honako galdera hau egiten digu aspaldi bateko olerki eder eta esanguratsu batean Joseba Sarrionandiak. Euskal kulturaren alorretan gabiltzanok, sarriegitan konturatzen gara, nahiz eta gu geu herritik gertu egon, zein urrun dagoen gugandik herria.
Diodan honek azalpenen bat merezi duelakoan nago. Gure herria askotariko da, eta jakina, askotarikoa gehiengo horrek ez du bizi euskal kultura. Beraz, herritarren gehiengoak apenas hornitzen dira euskal kulturaz, gure kulturatik at bizi dira, baita euskaldunon gehiengoak ere, erdal kulturan bizi garela eta huraxe kontsumitzen dugula egia nabarmena da.
Pausuak ematen ari garela, jakina, ez dela nahiko, ziur ezetz, baina argi dago ez dugula erakartzen ikasi, edota biztanleriaren gehiengo hori, gureak ez duela behar den beste betetzen. Eta hementxe ari gara, kontradizio nabarmenen aurrean, garen honetatik gehiago izan guran, baina kontzienteki ala inkontzienteki, inperio kolonialen mentalitatez eta beronen kulturaz jantzirik geure ibileran, berauen partaide garelarik eta beraien kultura egiturarekin uneoro bat egiten dugularik. Eta, kanpokoa ederrago dakusagun honetan, kanpokoa hain gurera sartu den honetan, nahitaez eta halabeharrez, geureari eutsiz, geugan konfiantza areagotuz, zerbait berri iruditu beharko.
Euskeraren erabilerak behera egiten duenean, ondokoak eskeintzen diona onuragarriagotzat hartzen duelako da, edota egiten duguna ez delako nahiko euskal kulturara biztanleriaren gehiengo hori erakartzeko. Hemen ere, bada gure kulturak duen berezitasun bat eta Ruper Ordorikaren adierazpenak interesgarritzat jo ditut, berak esana da: “Une frustragarritzat duela bizi dugun egoera hau, uniformetasun zentzua batetik eta jazarpena bestetik”.
Esparru zabalageotara nola zabaldu, hor koska, gugana ez badatoz, euskal kulturara hurbiltzen ez badira, agian guk geuk joan beharko dugu dauden edo egon litezkeen lekuetara. Honetan, Xabier Amurizari entzun diogun arren, militantismoak ez duela hizkuntza bat salbatzen eta agian bere arrazoiak dituen arren, Kulturan eraiki den ia oro garai baten militantismoaren bidez eraiki zen. Horren premia zegoen.
Eta militantismoak behera egin duen neurrian, zerk salbatzen duen argi da: beharrizanak. Behar izanik ez bada, ziurrenik, erabileraren presentzia ere urritu egingo da, beraz, behartzetik letorke hizkuntzaren salbamena.
Baina ardura gehiago hartzekoa da, ez erdaldunek bizi ez dutena gure kultura, baizik eta euskaldungoaren gehiengoa ere ez dela gure kulturara hurbiltzen, beraz, ez duela berau gozatzen. Bada zer eztabaidatu eta zer aztertu hemen, zeren, eskaintzen dugun honek edo ekeintzeko erak, erakartasun falta nabarmen bat du ziurren.
Hizkuntzari loturiko gaietan, egiten den hori, ondo egiteak, badu erakartasunik, jakina, zeren, kantitatea piskanaka badoa eta geldoegi ari bada ere, kalitateak izugarri egin du gora. Honetan, beraz, zoriontzekotan gaude. Hala ere, aldakuntzak burrunban datozkigun egoera berri baten aurrean gaudenez, betikotasunak betikoa dakarrenez, irudimena erabiltzea dagokigu.
Baina irudimenaren sorkuntzan ere, gauzarik errazenak eta logikoenak izaten dute etekinik handienak. Gure solaskidea, kultura baten parte dela sentiaraztea da gakoa, sentipenetik dator bizipena-eta. Jakina, sentitzen ez duenari, ezin zaio ezer berririk sartu. Eta nola erakarri sentiberatasun hori?, hortxe gakoa.
Adibide bat jartzera noa: norbere estilo propioa goralduz, Athleticken eredua aplikatuko balitz beste ekintzetan, agian gure harrobia handitu eta gorpuztuko litzake eta harrizko herri honek harri printza gehiago izango lituzke bazterretan. Baina zoritxarrez, eredu hori ez da aplikatzen ia beste inon. Adibideekin jarraituz: Nola demontre goralduko dugu euskal musika, Operación Triunfoko tankerako programak geuk bultzatzen baditugu. Horrek musikari eta kantari berrien sorkuntza irendu besterik ez du egiten, eta hortik ez dator ezer berririk. Gazteek hori badute eredutzat eta erreferentetzat, ez goaz ondo, kopiaketeta horretan ez dago ez sorkuntza berririk ez originaltasunik ezta gerorik.
Bestetik, begirada bat botatzea besterik ez, euskal hirietan eta herrietan ere, kanpoko ekintzei, tarte gehiago ematen diogu bertakoei baino. Esan beharrean nago, Euskal Herrian kultura programatzaile gehientsuek euskal kulturaren eta euskeraren susmo izpirik ere ez dutela, ez dutela gurea ez sentitzen ez bizitzen, eta senti eta bizi ez duenak zer du ba eskainiko!.
Bittor Kapanagaren hitzak ere, benetan esanguratsuak : “Gauza batez ohartzen naiz: gure jakintsu gehienek erdera gehiegi dakitela, erderen estrukturaz (edo antiestrukturaz) kutsaturik dirala eta, hain zuzen, horixegatik ezin dutela euskeraren arazoa argitu edo erabaki.”
Hauxe da beraz panorama, gure kulturaren eta geure hizkuntzaren gozamenean gutxiengoak garela geure herrian. Baina berriro diot, sentipenak bizipena dakar eta hor badugu zeri ekin, nonnahi eta noiznahi argi izpiak bidaltzea izan beharko gure ekinbidea eta aldez eta moldez beharrizana taxutzea. Athleticken eredua guganatuz, harrobia bultzatuz eta gorpuztuz, biztanlegoak ere senti eta bizi dezakeelakoan, besterik ez dugu, geurea bultzatzea baino, geugan sinestean datza-eta gakoa. Honetan, bertsolaritzarena dugu beste adibide eder bat, zeren, tajuz egituratzeak, eta elkarlanean aritzeak onura dexente ekarri dizkio.
Eta erdal kulturak irensten gaituen honetan Durangoko azokan peregrinazioan bagindoaz itxuran, milaka euskaltzale bertaratuko gara. Izango dugu ziurrenik batekin eta besteekin euskal kulturaren gorabeherak eztabaidatzeko aukera, eta eredu berriren baten izpiak jasotzeko ere akaso. Baina eredugarria oraintsu Sarrionandiari irakurri diodan hau: “errua beti besteei egozten ari gatzaizkio… eta pegatina paparrean ipini eta errua besteei botatzea ez da nahikoa. Modu kritikoan eta autokritikoan begiratu behar zaio egoerari”.
EUSKAL KANTAGINTZA
Harrabotsa eta lotsa bizi du egunotan euskal kulturak eta bereziki euskal musikak. Harrabotsa hedabideetan, Eusko Jaurlaritzako kultur eragileen erabakien hanka sartzeen, erantzun kaskarren eta bestetikoen aurrean.
Lotsa, azalpen desitxurosoak entzutean. Lotsa, jenderaren ulertezintasunaren aurrean, kultura kudeatzaileei pena hartu beharko bagenie bezala jardutean. Pena emango baligu bezala dirutza kobratu ostean, kritiken aurrean bere mintasuna agertzen duenak. Gertakizunek eta ikamikek, euskal kantagintzak oinak mindurik dituela adierazten dute eta bere izana indarge dagoela. Baina harritu gaituena zera da, Jaurlaritzako kultur kudeaketan ari direnek nola sinestarazi nahi diguten beren egindakoaren egokitasuna.
Nork du bere errealitate gordina bizi duenak baino ikuspegi argiagorik? Nork daki honen guztiaren berri?. Errealitate zorrotz hau bizi duenari ez zaio galdetzen eta horixe da, izan ere, benetako akatsa. Ez da hutsegite handiagorik entzun nahi ez izatea baino, eta entzuten ez dakienak ezer gutxi daki.
Kantagintzari dagokionez, gure ezbeharra adierazi beharrean aurkitzen gara. Nola irentsi lotsatu beharko luketenek bere betikoan jarraitzeko asmoa dutela?.Niri eta ni bezalako beste askori ere, ez digu Jaurlaritzako Kultura Saileko inork inoiz ezer galdetu gure egoeraz, gure nahiaz, gure proiektuez, gure kexaz. Kultura ideia bat dute, bide hori markatuta dute eta nola makurtuko dira ba sortzaileen iritzien bila, kritiko akritikoengana, hauengandik ezer iksateko modurik ez dute eta.
Kultura Sailburuak zera dio, ekintzak direla kontuan hartu beharrekoak. Pozik agertzeko motiboak ditu antza Azkarate andereak, baina hemen egia dena zera da, apenas dutela laguntzarik ez onespenik bertako artistek, eta musikari gehientsuek bizi nahi luketen moduan bizi ezin direnez, ahal duten moduan beharko dutela bizi. Kontura bitez, beraz, hamaika kezkatarako arrazoiak direla eta “arbolak ez duela orro egiten zentzunik gabe eta zergatik egiten duen itaundu beharko zaio”.
Dena den, oraingo hau guztia doministiku bat besterik ez ote den nago hainbesteko domestikazioaren aurrean. Zeren hemen, Euskal musikak katarro sarkorra du aspaldidanik, isilegian daramagun gaixoaldia. Eta kritika eta autokritika aspaldi batean isildua bada ere, hausnarketa serioetarako garaiak dira. Artista askoren egonezina nabaria da, ez da proiektu puntual baten gaia, harago doan gaia baita gertatzen ari dena. Esan dezagun behingoz, hitz ponpoxoak, ezer gutxirako balio izan dutenak darabiltzatela hemen. Eta antzerki hutsezko lotsarian gaude sartuak.
Kultura, herri baten bizkarrezurra dugu, arboladia naturaren arnasa den bezalaxe. Arbola bakoitza berean ari da hemen, bere ahaleginetan, ze zuztar burutuko, zein fruitu emango, zein adar zabalduko, ze gerizpe sortuko, baina arbola batzuk penaz bizi dira, eta arbola bati egindako kasu gehiegiak eta era berean arboladia ez zaintzeak ekarri digu arboladiaren orroa eta arboladi osoaren ikuste-inguruaren argitzea. Beraz, arbola baten bizia baino basoaren bizigaitza da aztertu beharko dena hemen.
Artista gehienak minez eta dolorez bizi diren bitartean, baloratzen ez dena baloratu behar denaren aldarrikapenetan bizi gara. Artista euskaldunak hutsaren hurrengo baitira eta Kanpokoak dakarzkigute gure kulturaren paseialdi polita eskeintzeko. Jaurlaritzatik dioskuen Interkulturalitatea, testuinguru honetan hitz hutsala da. Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak gure kantagintzarekiko aspaldidanik daukan deskonexia eta ezadostasuna adierazi nahi dut, ez besterik, eta hau dela eta, elkarrenganako mesfidantza larritu besterik ez da egin. Zertan datza orain lau urte hain ozen aideratu zen euskal kultura plana?. Bete ote du aipatutako helburu minimorik? Benetan izan ote du konexiorik sortze lanetan ari direnekin? Egia esan, ez da ezer berririk nabari, ez du ezer onik ekarri. Bada denbora beherapenetan sartua dagoena gure musika, arrazoi osoz aipatzen du Joseba Tapiak txikitua dagoela dioenean.
Musika industriaren panorama itogarria dela esateak ez du ezer berririk ekarriko gehienontzat. Euskal musika suspertzeko egiten ote deen ahalegin nahiko, hori da gakoa, zeren beste guztia, eskaparate hutsa litzateke, une bateko gardendasuna eta ekimen hanpatua, baina luzarora ezer gutxirako balioko duena. Egia zera da, aingeru guardakoak aspaldi abandonatu duela Euskal kantagintza.
Zer falta zaion euskal musikari galdetu diote oraintsu euskal musikari bati. Eta honen erantzuna: publikoa. Eta halaxe da, euskal musikak berpizteko bere presentzia nonahi areagotu beharko du, bestela jai dauka. Eta presentzia areagotzeko erakundeen laguntza behar du. Euskal musikak bao te du gure erakundeen babesik?, adibidez, har dezagun ETBren jarrera gure kantari eta musikariekiko. Minimon minimorun. Hutsaren hurrengo, lotsagarria!. Euskal musikari laguntzea ez da lagunok Gabonetako programazioan egiten den antzerkiam sukaldariak, pelotariak, futbolariak eta bestetikoak bertan halamoduz kantatzen ikustea. Pentsa bestela, kantari eta musikariok pelotan edoa sukaldean jardungo bagenu.
Gurea defenditu behar dela dioen esaldia bezalakoak hain suelto aideratzen direnean, kontura bitez zer ote den gurea eta geureak defenditze hori. Kontura gaitezen Gerona, orain egiten dugunaren seinale dela. Eta gauzak doazen eran, ez dakigu benetan gure seinalea aspaldian distortsionaturik ez ote dagoen.
Normaltzat hartu da, herri anormala den honetan, kultur programazioetan bertakoak gutxiengoa izatea, normaltzat hartu da jaietako programazioetan gure musika herri eta hiri gehinetan %10era ere ez heltzea. Normaltzat hartu da gure telebistak geure musika suspertzeko ezelako programaziorik ez izatea. Normaltzat hartu da inolako motibazio kanpainarik ez egitea. Normaltzat hartu da irratietan ere inongo kuotarik ez izatea eta gutxiengo batzuk izatea euskal musika aideratzen dutenak. Normaltzat hartzen den honetan guztian, nongo herrian bizi ote garen galdetu beharrean gaude, zein kultura mota babesten den.
Inbidia diet beren kantua babesten eta goraltzen duten herrialdeei. Inbidia diot Andaluziari, Eskoziari, Canadari berea babesteko kuotak jarri dituzten herriei. Inbidia diet haiei, besteak beste, inongo konplexurik gabe berea goraipatzen dutelako. Inbidia diet norbere musika defenditzen dakiten herriei. Inbidia diet etxea zainduz, etxekoak zainduz mundura fruituak zabaltzen dituztenei. Inbidia diet usotegia zainduz lehioak zabaltzen dituzten horiei, usoak hegaletara bidaltzen dituztenei. Ez da ezergatik baina, euskal kantagintza gure ondarea da eta “galdu dugun kantua, pitin bat bada ere eskuratuko bada geure ahaleginez egingo da. Ez da ezergatik baina isiltzen dugun kantua, hiltzen dugun kantua da”.
Gontzal Mendibil
Gazte gera gazte
Gaztea nintzen, nerabea, eta Lourdes Iriondo Xabierrekin batera, Benito eta Mikel ere han zirelakoan nago. Igande eguerdi bat zen eta Arratiako Areatzan zegoen zinema aretoan zen kantaldia. Jendez gainezka, giroa ezin hobea, ilusioa bor-bor. Nik uste, huraxe izan zela zuzenean entzuteko aukera izan nuen lehen kantaldia. Amets egiteko aukera ederra eman zidan kantaldia eskaini ziguten Lourdesek eta hiru kideek. Gerora, noiz edo noiz elkarrekin izan ginen kantaldiren batean edo bestean. Ni sasoiko gaztea nintzen eta nire aurreko horiek gure maisu.
Gero, isildu egin zen Lourdes, bihotzeko gaixotasuna zuela eta; bere bihotzak ez zuen pasio gehiegirik behar, handiegia zuen bihotza eta bere adierazpide modua grinatsua zen, «hala egiterik ez badut hobe ez egin».
Kantatzea ez zitzaiola komeni eta, isiltasunean izan dugu urte luzeetan Lourdes. Euskal kantarien aitzindarietako bat zen, euskal kantagintzako garai bateko lorarik goxo eta preziatuena. Baina mututu zen halabeharrez, bizitzak behartu zuen hartara. Isildu zitzaigun Lourdes, eta isilagotu dugu guk.
Atzo bertan Jose Mari Iriondok zerau zihoen: «Ez da justiziarik egin Lourdesekin, inork gutxi omendu izan du. Ez Euskal Herriko Unibertsitateak, ez Urnieta bere herriak ere». Kexaka zebilen Jose Mari Iriondo. Ez dakit omenaldirik nahi izango zuen, edo haizea bezala bizitzea erabaki ote zuen. Guk haize horri galdetuko diogu, haizeak eramango ditu gure galderak eta ez digu erantzunik ekarriko.
Guretzat Lourdes, beti izan da gazte, eta «gazte garelako ez gaude konforme, mundu hobeago bat egin nahi genduke».
Zenbat aldiz irakurri ote dugu eta entzun ote dizuegu zeuri eta Xabierri: «Handia zarenean ikusiko duzu, ixilik egoteak zenbat balio dun. Jarrai zure bidetik, hobe da horrela. Gauza denen gainetik haizea bezala». Agur Lourdes.
GontzaL MENDIBIL
Paraboletan hitz egiten eban gizona
Gogoan daukat noiz eta zelan ezagutu neban euskal literaturak emon dauan poetarik handienetarikoa, aspaldi ni neu kantagintzan hasi barri nintzelarik, Durangoko azokan egin izan jakon omenaldian hainbat kantarik eta olerkarik omenaldi bero bat eskaini geuntzan gure poeta liriko handiari, 1977.urtea zan.
Handik gerora, urte mordo batzuk igaro behar izan ziren bion arteko harremana sendoagotzeko eta biziagotzeko. Arantzazun izan zan, haraxe hurbildu nintzan, beragaz berbalditxo bat euki ahal izateko asmoz, ordurako irakurriak eta sentituak nituen berak idatzitako olerki gehientxoak, egia esan literaturari lotuta dabilenak eta nire kasuan kantagintzari, poesiarekin bat egitea ez da batere gatxa, noiz edo noiz hitzen goxotasunaz, beren esanguraz, hitzen estetikaz bat egiten dogu eta kantuan eta kanturako erabiltzen ditugu hitzak, kanturako hitzak bilatzen dabil kantaria eta; Gandiagaren kasuan halaxe izan da hainbat kantarirekin, baina horrez gainera, nire kasuan behintzat sorte handiagoa izan dut, Gandiaga bera dan bezalaxe ezagutzeko aukera izan dot, beren senean, izaeran, beren gizatazunean, eta egunerokotasunean sartzeko aukeratxo bat izan dot, hainbat alditan joana izan naz Arantzazura bera bisitatzera, nahi neban baino gitxiago dana dan, hainbat alditan bertan egunak pasatu izan dodaz, hango ixiltasunean murgildu asmoz eta gure poetak sentituko ebana deskubritu asmoz. Anakoreta dirudizu esaten eustan, han goiko seminarioan, kantuak sortze asmoz joan izan nintzenetan.
Gogoan daukat nire beraganako lehen bisita: egun ederra eta epela egoan, eta han ingurumaritik pasealditxo bat hartzera joan ginen biok, ¡goazen ba!, goiko terrazara, pena da seminario hau dagoen moduan ikustea, handi eta itxura barik geratu da jada ezertarako ez dalarik, seminario barruko hainbat artisten lanak: margoak, eskulturak eta abar erakutsi eustazan eta han artistek egin izandako urteetako lana. ¡begira! Nire lagun Egañarenak dira honeik, eta hau Eulaterena, hementxe pasatu ebazan bere lan egunak Jorge Oteizak, eta honaxe etorten nintzan agurtzera.
Eta terrazarantz gindoazen, goiko gela zabalean ebilen Pello Zabala, ordurako ba eukan eguraldiaren barriak iragartzeko tresneria, beste logelak utsik eta terraza handian paseatzen genbiltzen inguruaren edertasuna ikusiz. “¡Hauxe da nik daukadana, berau da nire bizia eta poza!, gazte gaztetan hona etorri eta bertaratu nintzan”.
Nik, berak zioena entzun eta entzun adi adi egonik, hitz bakotxa bere lekuan zelan jartzen eban sentituz eta deskubrituz. Entzuten ikasi naikean Gandiagarekin. Eta hantxe genbiltzan batera eta bestera, terraza luze haretatik inguruko paisaia ederra eta misteriotsua kontenplatzen, eta ordu laurdenetik ordulaurdenera Arantzazuko dorreko kanpai hotsa: RE, Sib, DO, FA, FA,DO, RE SIb….tan tan tan(SOL…) hamabiak, eta gu berbetan.
Berbetan jarraitzen gendun luzaroan, neke neke egin arte, hitzak present, natura aurrez aurre eta, halako baten orritxo bat jausi zan nonbaitetik haizeak erakarrita gure tartera. ¡Beitu! Orritxo hau, zelan jausi dan, zelan bizi izan jakon bizitzari, zelan eutsi izan jakon arbolari, naturari bizitasuna emonez, zelan lurretik sortu eta zelan berea egin eta barriro datorren lurrera, halakoxea da gizakion ibilera, lurretik sortu, biziari dangilixka aldi baten egon eta, barriro lurrera, lur sakonera.
Lurra eta orriari buruzko metafora nik diodan baino luzeago, ederrago eta goxoagoa zan, egia esan ni neu zur eta lur nengoan berau entzuten, hantxe eta holaxe deskubritu neban poeta, ha bai zela gozamena, sentimendu bizia, orritxo bati eskainia, gehienontzako ezereza dan orritxoari eta Gandiagarentzat bizia eta lilluragarria zana. Samin gozo bat daroat, orixkea ta xamurra/Samin gozo bat daroat edo, ostro laztanen agurra. Halan ba, berak zioen: loreak ez dira zabaltzen zentzunik gabe..Zergaitik diran..itaundu egin behar jake.
Gandiagaren begirada ez zen azalekoa, hala zioen berak: begiok zeiñen itxu direan bagenki, ez geunke begituko begiokaz beti./ Bihotzaren begiekin begiratzen eban, barruko sentiberatasuna agerian ageriz, eta sentitzeko jaioa danari ezer kendu ezin jako, zor diogu dana, sentiarazteko aukera eder hau izateagatik bakarrik.
Eta… Mundu hau askok eder ikusi daroe. Ai! baiña askok ikusi ainbat eder ete?
Gandiagak naturari berba egiten eutsan, lurrean lurra dan moduan lurrari sustraitua egoan. Beti berpizkundea zan, gartsuki maite eban bizia eta. Naturari lotutako poeta zan baina, ez zuen herriarengandik alde egin, gure herriaren zoriak kezkatzen eban eta, herri honen heldu nahiaren alde idazten eban adorez eta gogoz. Kemena eta ausardia jarri eutson askoan asko baina eta, edertasuna jartzen eban guztion gain. Panteismoa dakar fededunak,eta fedebakoak ere betetzen ditu poetak.
Barrua sendo, izatea goxo, berbetan xume eta egintzetan apal eta sakon. Berak esana da hitzik ederrenak paraboletan idatziak dirala, hitz gitxitan esandakoak balio handiagoa dauala, zenbat eta zenbatetan erabiltzen dogun alperretan hitza, zioan.
Eskultoreak harria zizelkatzen dauan modu beretsuan zaintzen ebazan hitzak eta honen esangura eta ondorena, ez eban hitz ponpoxorik bilatzen, neurriko eta eraberekoa baino ez, geroan irakurleari gorputza astinduko dautsan hitza, hitz neurtua eta gihartua. Kafkak ere horixe esan ei eban, gorputza astintzen dauana bakarrik irakurri behar litekeela.
Ezer ez da berezkorik eta hitz bakoitzaren balioak emoten eutsan min eta ahalegin. Hitzaren arakatzea eta hitzaren portea barrutik etorri beharreko gauza zan, gorputza astindu behar zan horretarako, hitz bakoitzak bere esanahi berezia eukan eta. Berarentzat hitzik eta bertsorik ederrenak gorputz sakon-sakonetik datoz, ukabila bekokian jarri, begiak itxi eta hara, berebiziko hitzaren bila, berdin zan bi minutu edota hamar, baina trantzean jartzen zan une horretan gure poeta, hitz zentzundunagoa eta egokiagoa zein izan zitekeen bilatu asmoz eta era horretantxe josten eta janzten ebazan hitzak eta esaldi parebakoak. Hizkuntza eguneroko gozamena zan eta hantxe aurkituko zuen bere donaria.
“Arantza ganean jarri zindun norbaitek, Jarri gura zeinkedaz
Pago gizenean, orririk inoiz jausten ez jakon pago ezin, garbi ta gaztean. Elorrian zagoz irribarrezko triste irribarrezko elorrian.
Arkaitz gaineko elorrian”. Elorri berak lore ta arantzak…pozak miñen ume. Elorria gizakia zan, elorria herria da eta “bizitza sasi bat da/ larrosa eta arantza/, norbaitek arantzatik/ oratuten deutsa”.
Ingurua begietsiz eukan zoriona eta poza. Sentimendu biziz ikusmena zuen atsegin eta egunsenti hunkigarriak argia dakarkio, sentsazioak barneratuz eta hitzetan agertuz hobetuko eta edertuko ditu. Egunerokotasuna olerkia bihurtzen gutxik daki berak bezain garden eta berak bestean ondo, horrexegatik dakigu mendi bete gozamen eta bular bete maitasun eukala eskeintzeko. Nork zerk estaltzen du eguzkia? Ala eguzkiak berak hartu du/ argia gordetzen dion estalkia?/ Ala begietan dugu gaitzen bat argia ikusten uzten ez diguna.
Gizakia bera ezeren gainetik maite izango eban; kontatzera noatsue pasadizotxo bat honetaz: Arkazi bat egoan trakesturik Arantzazuko dorre eta haitzaren bitarteko pasealekuan eta hara non diñoan gure Gandik, arkazi hori kendu beharrekoa zala, Milikuaneko bere lagun Angel Marik ez eban sinesten Bitorianok egin behar zueneko hori, baina ez eban moztuko trakets egotegatik, ez itxuragatik, gizakiaren bati hak, min egin zaikealako baizik.
Holakoxea zan Bitoriano, minbera, leuna eta leuntzailea, ihardueraz lillurakor, sasian lore eta harkaitzean elorri, emonkorra eta adierazkorra, eta honelaxe argudiatzen ebazan bizitzan euki gaikeguzan ezbeharrak. Begietan igarten jakon argitasunaz, irribartsu esaten ebazan iritziak, baina irmotasun osoz, bere egintzetan ere tematia zan. Honeixek ziran ezaguera handiko olerkari bitxiaren ezaugarriak.
Atsegin izango dau Arantzazu, hantxe aurkituko dau poza, uda beroan zein negu hotzean. “Neguan besarkatu zindudanean-ai! Elorri ikaratu…/ Eta Udabarrian, arnas zuri bat legez zeu baiño gorago loratu zarenean, neure bihotza zara, pozak argitutako bion arkaitzean”. Egunsentiko paisaiaren argitasunak txunditu egingo dau, eta ilunabarrak malenkolia dakarkio irudimenaren oroimenean murgilduz. Aldi bakoitzari atarako dio haria, baina ardurak ere baeukazan konbentuko obedientzian eta han ebilen beti ernega eta urduri nork zaindu beharko dauan etxea eta etxe ingurua itaunduz. Konbentuko horma barruko lan-betebeharrak kezkatzen eutson. Eta etxeko lanak egin ostean dator hizkuntzarekiko lan-jolasa, hitzaren balioa eta hitzarekiko hausnarketa.
Bitorianok ez eukan inoiz askatasunaren ausentziarik, ernegua bai, tristezia eta mina ere aldian aldiz. Pozaldiak, zorion egunak gehiagoak ziran, atsekabe egunak baino. Denbora galtzen ikasi ez bazuen ere egonari eta oroimenari lotuko jakon gozamena, eta halaxe joian, bidea egiten eta bidean uzten guk geroan hartzeko eta eusteko berak itxitakoa. Poematxoak ba-doaz,/ zer nahi daben jakin gabe,/ neure arima hau bidez doan lez/, arantz eta lore.
Bizitzako xehetasuntxoak egingo eutson zorion. “Eguzki haundiaren ispillu txiki diran gauzak aituko dira”. Eta bizitza misterioa zan bezalaxe, Arantzazu misteriotsu da fededun gizonarentzat eta sortzaile sutsuarentzat. Arantzazuk harrapatzen bazaitu zaila da berarengandik alde egitea; eta horixe egin eutson Arantzazuk Gandiagari, baina bete betean, sinkronia berean mugitzen ziren biok Gandiaga eta Arantzazu, Arantzazu eta Gandiaga. Leku bizia fededunentzat, leku egokia artea eta edertasun sortzailearentzat. Ixiltasuna eta bakardadea dira eta sorkuntzan parte hartzen dutenen partaide, geroan izango diran bezalaxe, irakurle zein entzule. Beti zaroataz/ neugaz Arantzazu/ itzi-samin bakar/ gomuta argi gozo.
Zeru eta lur barrietarantz hartu dau abiadura, orain ez dau gehiago ernegatuko, bere negarrak eta zinkuriak gelditu dira behingoz, bere barruko minak plaust egin dau, baina eta hain gatx egiten jat berataz iraganean jardutea, hain mindu jaku bihotza. Nik badakit bera barik Arantzazu ere ez dala bardin, Arantzazuko bere hurko lagunak hutsik geratu dirala, Nik badakit Arantzazura hurbiltzean Gandiaga ez egotean mindura sortzen jakula, Nik badakit Arantzazun urratu egin dala lurra, urratu dala haitza bera ere eta, ixiltasuna handiagotu dala Arantzazun eta mendietarainoko ingurune guztian, eta hutsuneari darion ixiltasuna nabarmendu dala Orbelaunen. Baina Euskal lurraren hodeietan dabil gure Bitoriano, Arantzazun eta inguruetan guri so, gure aiduru.
GontzalMendibil
Trabajar 11 horas durante tres días es lo que propone Carlos Slim, el hombre más rico del mundo. Slim afirma que el trabajo es una responsabilidad social y una necesidad emocional y que la edad de jubilación se podría atrasar. Según Slim su propuesta mejoraría la calidad de vida de las personas, crearía una fuerza laboral más productiva, y daría pie a nuevas actividades de entretenimiento y otras formas de estar ocupado.
Esta propuesta puede sonar extraña, pero hubo una antigua civilización cuyos vestigios se recogen en el euskera en la que el calendario laboral se organizaba de una manera que recuerda a la propuesta por Slim. Por una parte el trabajo activo o productivo se realizaba en tres días: astelehena ( primer día de la semana), asteartea ( entre semana) y asteazkena (fin de semana). Por otra parte, el trabajo instructivo, reflexivo-meditativo o de estudio y de descanso estaría repartido entre el jueves (Osteguna/Eguena) día de adoración, meditación, oración a Dios, al universo, el viernes (Ostirala/ Bagerikua) día de oración a nuestros antepasados, el sábado o larunbata/laurenbat (un cuarto de mes lunar) día de adoración a la Luna como regenta, fecundadora y avivadora de la naturaleza y, por último, el domingo (igande) se destinaría al descanso.
Si seguimos el consejo del sabio de Otxandio Bittor Kapanaga y nos lanzamos a desarrollar este presente hacia el futuro examinando nuestro pasado, a través de innumerables mensajes atemporales de nuestra lengua, podemos afirmar que en el orden matriarcal del que se hace eco el euskera se podría esconder la clave para un nuevo modelo de organización económica. Como el mismo Kapanaga proponía, interpretar bien los signos nos podría llevar a otra forma de pensamiento y de actuación para la mejora del bien común.
Pocos filósofos habrá en el mundo en el que hayan sido capaces de resumir la vida en seis letras. Bittor Kapanaga así lo resumió. Iz: ser. In: hacer, Il: Morir. El devenir humano según Kapanaga se sustenta bajo la composición de los fonemas AR/UR y sus derivados(apegados al ser, a la tierra y a sus frutos), y GO(Espíritu, cielo, Dios, deseo, fuerza interna…) como alimento de fuente energética.
En Julio del 2011, un mes antes de su muerte le pregunté:
-¿Quién, cuándo y cómo podemos cambiar esto?
-¿Quién? Nosotros.
-¿Cuándo? .-Todos los momentos son provechosos.
-¿Cómo? Con La cabeza caliente y los pies en movimiento.
-¿A dónde vamos Bittor? –“Si supiéramos, la inteligencia es la madre de la paciencia y hay tan poca. Se ha de cambiar el sentido. No darse cuenta dónde estamos es grave. Pero no saber qué queremos es aun más grave.”
Es evidente que algo se está moviendo. En una reciente entrevista el Papa Francisco afirmaba. “ la gran revolución es ir a las raíces y reconocerlas. Nunca se puede dar un paso en la vida si no es desde atrás, sin saber de dónde vengo, qué apellido tengo, qué apellido cultural o religioso tengo.”
“Primum vivere deinde philosophari. Pero, más allá de disquisiciones teórico-filosóficas, antropológicas, lingüísticas o teologales, en las decisiones políticas y en las relaciones y acuerdos que se establezcan entre la sociedad y el poder está todo. El orden mundial, si ha de cambiar, nos ha de llevar a vidas más justas y más dignas y no a lo que nos ofrece la indignidad del capitalismo especulativo. Y las nuevas fórmulas han de estar basadas no en variantes más dictatoriales sino en la recuperación de un equilibrio perdido.
En este nuevo ordenamiento que propone Slim, se establecería un orden general donde el tiempo fuera un elemento fundamental para acumular mayor conocimiento y mayor disfrute. Por otra parte, siendo la productividad y el consumo los dos parámetros que rigen el funcionamiento del Capitalismo, está claro que a menor desempleo, mayor capacidad de compra, por tanto, mayor productividad y mayor consumo.
En estos tiempos regidos por un cambio permanente de nuevas tecnologías, lo nuevo se habrá de reforzar con parámetros que nos lleven a la motivación y a la esperanza colectiva más que a la práctica insolidaria del sálvese quien pueda. Y, ante el sistema imperante del capitalismo patriarcal, que basa su “status quo” en las finanzas especulativas pero que no encuentra salida a la crisis que él mismo ha creado, el futuro orden mundial debería acercarse a un espíritu matriarcal que avive la concordia y fomente oportunidades sociales básicas, promoviendo la creatividad bajo las bases democráticas de protección matriarcal e impulsando la interculturalidad entre las personas y los pueblos.
Son las relaciones sociales las que dan sentido al funcionamiento de la sociedad y el nuevo cambio necesitaría de un proceso de construcción colectiva. Fomentar el empleo e ir al rescate de los valores y a la búsqueda de nuevas formas de entendimiento y de unas relaciones sociales más equitativas debería ser el cometido.
La realidad es la que es y las propuestas utópicas imperan sólo cuando el agua llega al cuello y no hay otras salidas. No sé si estamos lejos de ello, pero el cambio en nuestra manera de pensar y actuar es tan necesario como urgente. Los hechos son eternos y el tiempo vuelve y “Roma no se hizo en un día”, pero quizás es hora de mirar más atrás de la época de la Roma imperial para seguir adelante.
EUSKERA ETA ARBOLA
En el artículo de Mikel Etxebarria Dobaran publicado el 7 de octubre en Deia titulado “Borges y los vascos” reseña en varios de sus apartados la palabra “arbola”. No es la primera vez que autores literatos y políticos reconocidos hacen mención de ella.
“Qué raro ese idioma tan antiguo y con tan pocas palabras. Para decir árbol dicen arbola” afirmaba el escritor Jorge Luis Borges. Y es que la gran valía literaria del autor argentino no quita para que desde su desconocimiento sobre nuestra lengua nos lanzara al igual que otros autores “perlas “de este tipo.
Hay quien dijo que había que embalsamar el euskera como objeto de reliquia por poco útil para el presente y en el futuro. Y fue el presidente Adolfo Suárez quien lanzara aquella sentencia, según la cual no se podría impartir Física Nuclear en euskera. "Para hablar de física nuclear en euskera sólo hay que saber dos cosas: física nuclear y euskera", contestaron tanto Pedro Miguel Etxenike científico euskaldun consagrado de renombre internacional y Jose Ramon Etxebarria doctor en física.
Pero me remito a la palabra arbola y a su significado. El euskera nos lleva al conocimiento de una cultura ancestral donde su origen y construcción y relación con la naturaleza es básica y primordial. Un idioma y una cultura nacida de la relación con la naturaleza y de los frutos derivados de ella.
Recuerdo las horas que pasaba con Bittor Kapanaga hablando de cómo sería la vida del tiempo de los árboles, la vida de hace dos mil, tres mil, cuatro mil años, donde el árbol era el elemento básico de subsistencia como hoy puede ser el petróleo o cualquier elemento tecnológico. Y quedaba maravillado cuando en algún paseo por la naturaleza o yendo hacia los bosques de Orisol me iba nombrando uno a uno decenas de árboles y plantas que yo desconocía.
“Recorrí las voces vascongadas y vi en ellas puntualmente observadas todas aquellas reglas que nos dejó vinculadas la naturaleza […] Nuestras raíces todas ellas tienen un propio y peculiar significado: pero un significado no arbitrario, no forjado por el ser humano a su antojo, sino un significado prescrito y delineado por la propia naturaleza” son palabras del lingüista y estudioso del euskera, el durangués, Pedro de Astarloa (1752-1802).
El árbol daba calor, alimentaba, daba cobijo y su madera avivaba la luz en la oscuridad, se construían con ella el hábitat y todo tipo de útiles y enseres, era por tanto un congénere sagrado en la subsistencia de las personas. Y no existía un árbol sino cientos, miles de árboles diferenciados, según para qué fin. En esto sí que se puede afirmar la consabida metáfora de que “El árbol no nos deja ver el bosque”, porque centrarnos en un solo árbol es olvidarse de los miles de árboles, en la impronta de cada una de ellos y en sus distintas utilidades y significados. La sabiduría se constriñe cuando la personalizamos solo en la exclusividad de un sujeto o de un objeto.
Lo que para nosotros hoy en día apenas tiene ningún valor diferencial, un árbol de otro árbol, para el hombre antiguo era de vital importancia. No me imagino hace dos mil años, y ni siquiera en la actualidad a un padre baserritarra decirle a su hijo, mira hijo allí hay un árbol, o en esa rama hay un pájaro, sino que especificaría la clase de árbol y la clase de pájaro. Y posiblemente en ese ser uno con la naturaleza, desde su agudo sentido y sabia intuición discernían mejor que nosotros a una persona de otra.
Llamar árbol al fresno o al manzano es como nombrar a todas las mujeres María. He aquí la riqueza de nuestra lengua. Pero demasiadas veces la fútil modernidad nos lleva a análisis parciales incorrectos y nos deriva al rechazo de lo antiguo por principio. Haciendo un símil, es como si sólo al joven hay que atenderle y dejar morir al anciano. Afortunadamente el viejo euskera está joven y activo, tiene dotes modernas y avanzadas, nos sigue aportando claves en el conocimiento y funcionamiento de las cosas, y sus raíces van echando retoños y sus ramas extienden frutos.
Ha habido árboles sagrados cuyo significado y simbología ha trascendido hasta nuestros días. En el panteísmo originario existía la veneración de los robles como protectores vivos de los vascos. Y se hacía la oración ritual de pedir perdón al árbol cortado: “Guk botako zaitugu eta barkatu eiguzu” (Te derribaremos y nos perdonarás). En la cosmovisión panteísta existe el politeísmo y no el monoteísmo.
Por nombrar la simbología de algunos árboles:
*Haritza: roble, símbolo de justicia y libertad.
*Lizarra: fresno: símbolo de fuerza, árbol sagrado de anuncio de verano.
*Urkia: Abedul: árbol de la iniciación, actúa como protección.
*Árbol malato, árbol que delimita los lindes, defensa de un territorio.
*Artea: Encina: árbol de la paciencia y sosiego.
*Hagina: Tejo: árbol de la muerte… La naturaleza aglutinaba todo y era en aquél tiempo la señal que revelaba la inmortalidad.
*Pero lo que posiblemente desconocía Borges es que la palabra árbol según todos los indicios tiene raíz etimológica vasca. Para el término arbola, tenemos la raíz ar- presente en una amplia familia de palabras relacionadas con los árboles y la madera: artea, aritza, arburu (cabeza de viga o tocón), arba (puntal, leña cortada) arbutz-adar: rama de árbol, arotza (la persona que trabaja la madera, carpintero.
Indagar en la ordenación de la raíz/raíces de nuestro idioma y profundizar seriamente en ello es el camino que les toca a los filólogos y estudiosos de la lengua. Ya lo decía Kapanaga “Hay demasiados malos hábitos y el sistema imperante nos castra. Ocurre muchas veces que entre otras lenguas antiguas, el moderno latín, lo engulle todo, y son capaces de decir que la nieta ha parido a la abuela… y entonces no hay reflexión que valga”.
Y del tiempo de los árboles al tiempo de la tecnología. Recuerdo aquella frase de Steve Jobs: “Si pudiera, cambiaría toda mi tecnología por una tarde con Sócrates”. Sabemos que la influencia de Sócrates modificó con profundidad el pensamiento filosófico occidental. Y sabemos que la influencia de Steve Jobs ha cambiado nuestra manera de vivir, donde la tecnología es el alimento vital de subsistencia. Pero al igual que Steve Jobs no olvidó la sabiduría ancestral sino que supo atraer a su mundo esa sabiduría. Tenemos en nuestras manos afortunadamente un punto de referencia primordial para analizar y entender el pasado y obtener respuestas para el futuro.
Gontzal Mendibil
“A mí me van a decir lo que es estar en crisis”, me decía un amigo músico. Llevamos años en penuria, y ahora, descubren que nuestro continuo constipado es un catarro o gripe general.
Muchos son los músicos, autores, grandes creadores que están pasándolo mal en estos tiempos de la precariedad y de la galopante crisis que les ha cogido como patos en el estanque. ¿Quién les protege?. Muchas editoras, sellos discográficos, estudios de grabación… han echado la persiana ante la imposibilidad de subsistir. Ahora, a muchos les queda el arte de sobrevivir. Muchos músicos, actores, directores, autores de toda condición, sufrimos en consecuencia. Y nos auguran años duros. Esa es la predicción.
Es verdad que el creador, artista, se crece ante la adversidad y que posiblemente en estos malos tiempos se escriban las mejores obras. Pero esto no consuela al creador, que ante la imposibilidad de editar, interpretar, representar… le queda el estigma del arte puro como terapia holística que le ayude en su agrio caminar , “el carácter radicalmente irreductible de la sensibilidad” en palabras de Kant.
En contraposición a esta precariedad tenemos el caso de algunos exdirectivos de entidades bancarias que se van con sueldos vitalicios millonarios. O en lo que nos toca más de cerca a los músicos, compositores, autores en definitiva: la escandalosa petición de demanda del Expresidente de la SGAE Eduardo Bautista a la Sociedad que él mismo dirigía durante años.
Y aunque la trama está en proceso judicial, hoy, que sufrimos todos los embates de nuestra precaria economía, hay quienes siguen siendo autistas.Y autista parece estar Tedy Bautista antiguo músico de los Canarios, hoy metido, no sé si pervertido, en otros menesteres más oscuros y muy lejos de lo que debiera ser el ejercicio y la dimensión de la gestión del arte.
No sé si todos hemos contribuido en alguna medida al desmoronamiento actual, pero hay quienes son más osados en la desvergüenza y contribuyen con su hacer a que reneguemos del género humano. Y lo terrible es que todo se hace bajo el signo de la normalidad y de la legalidad. En esta perversión, donde tanto los derechos de autor como lo derechos del individuo están en permanente jaque, o hacemos derrumbar la injusticia y la ignominia, o estas nos derrumbarán a nosotros.
Supongo que también es corresponsabilidad de La SGAE cortar el hábito de obtener gratis la música, descargar películas, cuya práctica viene siendo el pan de cada día. En el Estado Español, el 80% de las descargas son gratuitas y no pasa nada, nunca ha pasado nada. Es el país de la picaresca y no ha habido ni hay voluntad de atajar el tema. Creía, iluso de mí, que era función de la SGAE preservar nuestra autoría, aupar el reconocimiento del autor, y sobre todo, castigar la infracciones que a todas luces debieran ser ilegales y tipificadas como fraude. Pero no, su proceder ante las descargas ha sido la complacencia o la equidistancia entre el infractor y autor... Es por ello que con su “laissez faire” también han sido esquilmados los derechos de nosotros los autores.
Y ante la penuria de muchos, unos aprovechan la ocasión y, además de exprimir al Estado y al contribuyente, obtienen sueldos vitalicios de millones de euros, todo avalado por la ley.
La palabra honestidad dejó de ser un valor primordial. Todo vale con tal de obtener réditos y más réditos, con tal de obtener la seguridad de unos pocos a cuenta de la inseguridad de muchos. No sé si el despido del expresidente de la SGAE ha sido procedente o improcedente, no sé si es culpable o inocente de los hechos pasados. Pero mi indignación es por el presente-futuro. Mi indignación es por la desfachatez, por la deshonestidad de la obtención de un sueldo vitalicio de por vida de 24.000 € mensuales como es el caso, en un país donde apremia la necesidad. No satisfecho con ello, el expresidente de la SGAE demanda a la Sociedad y reclama además más de 800.000 € por considerar su despido improcedente. A muchos nos hierve la sangre ante tamaña desfachatez. ¿No os parece indigno tal salario y tal reclamo? ¿Y si verdaderamente ha contribuido en la degradación de la Sociedad engañando a la masa del “corpus autoral”, quedará impune su proceder? No os parece indigno tamaña travesura de alguien que fue músico-autor y que ahora se apropie tan desmesuradamente de nuestra caja autoral global?
Es indignante, por tanto, ver que nuestros gestores, en este caso autorales, no nos han representado en nada y no han cumplido con el mínimo requisito de la honradez y la honestidad que les debiéramos de exigir. Mal vamos. Porque si esto ha sido y sigue siendo la práctica habitual, diremos que no solo han envilecido al Estado sino a cada uno de nosotros, máximos contribuyentes, y está claro que personajes corruptos hacen países corruptos.
Hay muchas injusticias que aun pululan por doquier, y ante tan flagrantes despropósitos hemos de lanzar nuestra voz, nuestra música, nuestra escritura, nuestro arte. Puede que Eduardo Bautista se acoja al sueldo vitalicio que firmara en su época presidencial. Pero, o incorporamos otras formas, otros procedimientos, otros sueldos, más acordes a los tiempos y a las exigencias del estado actual de las cosas, o estaremos a merced de hombres picaros, sin escrúpulos cuyo valor principal es la apropiación del dinero a cualquier coste. Habremos de extirpar inevitablemente muchas incorrecciones que habitan entre nosotros. Y el Estado por el bien público, habrá de promover y recomponer leyes que nos amparen al colectivo, leyes que estén sujetas a la realidad del país y no al dogma de lo suscrito.
Pero mientras, los indignos aprovechan el solaz de nuestro silencio y la permisibilidad de la ley, todo les es lícito, todo con tal de llenar los bolsillos, y es allí, aprovechándose de las leyes donde se acogen a las bondades de la sociedad. Indigno a todas luces, pero tristemente real.
Egoera ekonomiko larri honek, futsezko aldaketa eskatzen digula diote adituek eta, guztion artean konpondu beharrekoa dela. Baina, zer da guztion artean konpontzea? Europak amankomunean lortu beharko duela gauden honen irteera? Europaren batasuna, ez dut uste egiazko batasunean egitaratua izan denik inoiz. Motibazio desberdinak zeuden eta izaera eta egite zeharo desberdinak daude Europarren artean. Europarren batasuna artifiziala izan delakoan nago, eta ikuspegi desberdinetako paradigmekin sortua. Eta orain, aurrera atera behar denean, bakoitzak berera egingo duelakoan nago, nahiz eta Sarkozyk euroak bizirauteko Estatu guztiak bat egin behar dutela adierazi.
Europak, nire ustez, ez du inoiz izan batasunik, ez funtzionamenduan, ez hizkuntzan, ez egitasmoan. Europaren batasuna finantza merkatuaren interesengandik sortua izan da, baina sekulan ere ez, berezko guztion arteko batasuna sentitzen genuelako.
Batasunik izan edo ez izan, Europa krisi sakonean sartua da, eta ez dirudi epe laburrera, irteera bilatzeko inor gai denik. Gai hau erabiliz, eta gaurko errealitate gordina guregana ekarriz, krisi ekonomikoa eta politikoaren arteko lotura azaldu zigun oraintsu Bilbon, egungo europar soziologorik entzutetsuenetarikoa eta argienetarikoa dugun Alain Tourainek. Berak esanak dira: “Finanza espekulazioen aurka, oinarrizko ekonomia eta giza aukerak indartu beharrean gaudela. Oinarri demokratiko funtsezkoak sortu behar ditugula”. Gizarte patriarkalaren suntsiketa dugula oraingo hau eta interkulturalitatea eta matriarkalismoaren babesera itzuli beharra dugula nahitaez”.
Beraz, gaur ditugun arauekin ezinezkoa dugu gauden honetatik ateratzea. “Amaren sua” berpiztera gonbidatzen digu Tourainek. Eta euskal kulturan hau argia da, “Amaren suak” abegia dakarkigu, beroa damaigu, elkartasuna hedatzen digu, barrua sakontzen eta alaitzen digu. Laburbilduz, aurrera dezakegu, elkarrenganako beste hartueman sendoago baten jarduera izan behar dugula, pentsakera zabal eta amankonunean oinarritutako egikeran.
Espekulazio patriarkalismoaren egintzatik alde eginez, eredua aldatzea dagokigu. Euki dugunera baino Izan garenera itzuliz. Dirua, bizimoduaren balore bat izan dadin, aurrera ateratzeko, hobetzeko, etorkizuna egituratzeko, baina inondik ere ez gizatasuna eta bizitzako balorerik garantzitsuenak deusestatzeko. BERRIA egunkari honen eskabidea ere, bide horretatik doa, aurrera ateratzeko irakurle eta eragileen laguntza eskatzera datorkigu. Egintza hau, arlo askotan egin genezakeen eta bakoitzak bere ahaleginean babestuko duen portaera da.
Aspaldi baten, “Auzolanak” deituriko egintzak egiten ziren bezalaxe edota lur amankomunak, guztiok erabiltzen zutenak eta guztion onerako bideratuak zeuden “Ollalurrak” genituen gure lurralde honetan. Holako zereginak egunez-egun sortzen eta ereiten joan beharko ginateke, onura ekonomiko espekulatibo hutsaren ereduak alboratuz.
Finantza haundien jokabidea, argia da, onura ekonomikoak goraltzea, gizakia ito dezaketen inongo ardurarik hartu gabe. Baina erabaki politikoak, makroekonomia salbatzeko eta Estatuaren zorrak kitatzeko bakarrik bideratuta badaude, argi dago, politika horrekin, gure bizimodua estutu eta gizakia ito egingo dutela.
Patriarkalismoaren merkatilismo hutsaren eta onura ekonomiko hutsaren kultura bakan honek, gizaki askoren estuasuna dakar eta beraz, eredu baliogabe baten suntsiketa. Beti legez, erabaki politikoan dago guztia. Eta hemen dago eztabaida, politikak gizakiaren zerbitzurako dauden ala kapitalaren menpe egon behar duten edota makroekonomiak mikroekonomia zaindu behar duen edota kapitalaren zerbitzurako egon behar duen.
Frantziar soziologoaren ustetan, hemendik atera nahi bada, besteenganako konpetentzian baino elkarrenganako kooperazioan legoke gure eginbeharra. Mendebaldeko gizarte hau proposamen gabeko isilezko gizakiz arautua dala dio berak. Goitik esaten digute zer egin behar dugun eta haiek diotena guk aintzakotzat hartu eta beraien erabakiak hartzean datza gure egitekoa.
Nola gauden jakin badakigu, eta gure “laisser faire” honek nora garamatzan ere. Patriarkalismoaren jauskera hau ez da nolanahikoa izango, ingurunea eta gizakion balorerik preziatuenak zapuztuko ditu bidean. Hondoratuko da baina gauza zitalak utziko ditu. Batetik, gizakion zitalkeria erakutsiko digu. Halaxe gertatu da historian eta halaxeko biderantz goaz, patriarkalismoa, materialismo hutsari, anbizioari, botereari eta diruari loturik baitago.
Baina ez diezaiogun errealitateari uko egin; Kapitalarentzat, eta Finantza munduarentzat, gizakia, ekonomiaren interesen aberria da. Beren onurarako baino ez ditu gauzak egingo eta ez du beste ezer ikusiko. Baina hemen, kapitalak arazo kapitala du: dirua ez bada mugitzen, lanposturik ez bada sortzen eta kontsumoa jeisten bada, zelan demontre irteera bilatu?Beraz, kapitalarentzat, beste balore guztiak soberan dauden honetan, eta hau honela ikusita, gizakion parte hartzean eta harremanak areagotzean ez ote dago ba irtenbide bakarra?.
Mikel, Non zaude?
Joan zaigu Mikel, eta hustutzen hustutzen doa gure izana.
Mikel Laboarekin telefonoz hitzegiten nuen bakoitzean, bere hasierako galdera hauxe zen, Non zaude?. Mikelen non zaude horrek, azpian Zertan ari zara, Zein da zeure egitekoa, zein zuen ikuspegia, eta halako jakinnahiak zeuzkan barruan, ez zen leku geografikaz ari Mikel.
Badakizue Oteizak euskaldunotaz zioena, esaten duganaz baino esan nahi dugunaz ulertu behar digutela.
Eta Mikel, honetan eta beste gauza askotan euskalduna zen oso. Atipikoa esango dute askok, antitetikoa baina tipikoa esango nuke nik, gure bihotz buruetara inork bezain ondo sartzen jakin duen horietakoa. Eta halaxe egiten zitzaigun maitagarri bere izateko eran eta esatekoan, xumea, umila, minbera.
Bere adierazteko era, hitzetik harago zihoana zen baina gure barruak mugierazten zituena.
Guretzat Mikelek txoria izaten jarraituko du. Eta orain badoakigu, nora ?
Iparragirre eta Xenpelar dagoen leku horretara. Zein leku ote da hori? Nork jakin lezake txori baten bizitza?
Non zaude Mikel? Zein leku misteriotsuan?
Hegoak ebaki banizkion Japonieraz
Hegoak ebaki banizkion
Nerea izango zen
etzuen alde egingo
Bainan honela,
Ez zen gehiago txoria izango
eta nik, txoria nuen maite
Tori no hane wo kireba
Boku no tori ni natte
Nige nai daroo
Demo, soreja
Tori de wa nai desyou
Las cosas que salen del corazón siempre son verdad y atienden y explican mejor cualquier razón. Joaquin Caparros ha demostrado en su despedida elegancia y nobleza de corazón. Ha imprimido carácter a su Athletic y se ha impregnado de carácter y nobleza vasca. Su hacer y su comportamiento han dejado huella y se le recordará como uno de los grandes. Caparros: “Sabía que el Athetic era grande, pero no tanto”. Una actitud encomiable la suya.
En tiempos de materialismo exacerbado y de vanaglorias unidas a lo excesivamente crematístico y con el único fin de obtener resultados, sea como sea, este club envidiable demuestra que es posible seguir siendo auténtico. Un ejemplo a seguir.
Hoy rigen otras normas muy diferentes de este espíritu tan nuestro, tan de toda la vida. “Athletic geuria”. Hoy se pondera el dinero como artífice de todo sueño, y ganar y obtener resultados y beneficios a cualquier coste, es el lema que prima en el mercado.
Por ello es único el Athletic, un ejemplo que se debería imitar y comprender en cualquier otra actividad más allá del propio fútbol. Un equipo con hombres de aquí compitiendo con lo más granado del mundo mundial.
En tiempos donde rigen proclamas vacías sobre la conveniencia de difuminar identidades y pareceres y no profunizar en estilos propios siguiendo las modas imperantes, la afición del Athletic muestra tener unas bases sólidas y sabe que el árbol que tiene más raiz, tiene mejor empaque y ofrece mejores frutos. El estilo del Athletic, su identidad, es la que le hace diferente.
Tengo un amigo socio del Atletic, para quien este club es más que cualquier otra cosa, profesa más devoción que un autentico deboto a la su religión. “Para mí el Athletic es una forma de entender a este pueblo y a la propia vida” me decía. Es el fuego de la madre que nos arropa, nos da vida y nos moviliza.
Entorno a él nos juntamos, lloramos, reimos, nos cabreamos y disfrutamos. Es el fuego que cada tarde de encuentro aviva el corazón y la mente. Y esto es vital para el aporte y reconforte de nuestras neuronas. “Es el fuego anímico que necesito para la buena marcha de la semana” dice mi amigo Jabi.
Siempre se ha dicho que el seguidor del Atletic entiende de fútbol. Es respetuoso hasta con el contrario cuando este es merecedor de la victoria. Alaba por tanto el buen juego, tanto propio como el del oponente.
Es curioso esta forma de entender el fútbol. Es único. No se conforma con ganar y obtener buenos resultados, quiere más, quiere que su corazón vibre con el juego. Entiende que el futbol es puro espectáculo, y es mejor convencer que vencer. Es la razón del sentimiento, no entendible para quienes programan su mente en función de otros razonamientos siempre más impuros.
Imaginaros este comportamiento, esta filosofía, en cualquier otra actividad cultural, productiva, empresarial. Unidos por el mismo objetivo. Disfrutando del trabajo cual si fuera espectáculo, como si el placer que acompaña al trabajo olvidara cualquier pena o fatiga.
“Si quereis pelear por vuestra nobleza no podéis pelear entre vosotros” este era el sentir de La Iliada de Homero. “Unidos somos fuertes dijo Josu Urrutia”.
Mantener viva la llama es el gran objetivo de la catedral del fútbol.
Caparrós afirma: “me metí en las tripas del club”. Eskerrik asko Caparrós por avivar la llama. Eskerrik asko por tu buen hacer, tu empuje y por tu respetuoso agur. Que San Mamés y la Amatxo de Begoña te protejan. Esta es tu casa y gracias por querer ser nuestro embajador en el mundo. Ez adiorik Jokin, son tiempos de cambio. Nahi duzun arte. Es hora de gladiadores. Sigamos rugiendo. Ongi etorri Bielsa! Aúpa Athletic!.
Bittor Kapanaga
Nire Bittorrenganako historia edo Bittor nireganakoa 1974ko Santa Mañetan hasi zen; Otxandion, kantuan hasi berri nintzelariak, 48 urteko ile zuridun gizonezko bat hurbildu zitzaidan kantaldi ostean, eta halaxe eta hantxe hasi zen gure adiskidetasun sendoa. Harreman estua jaio zen biongan eta ordudanik, Bittor maisutzat izan dut gai askotan, euskeraren gaietan zer esanik ez. Elkar ezagutu eta lasterrera, berak hitzak eta nik musika jarriz, geroan oso ezagun egingo ziren kantuak sortzen hasi ginen. Bagare, Laster, Herria maiatzeko … Zendu zeneko azken gaua bere ondoan igaro nuen Gasteizko Santiago Ospitalean, eta hantxe, berarekin hizketan banengo legez hasiko da lantzen ari naizen Bittorren izakera, bizikera, pentsakera eta ideiei buruzko liburua.
Gertutik ezagutzeko zoria izan dut eta honetan ba, Bittor nor zen aurreratzen dizuet. Gure lurrak eman izan digun berezko arbola berezia. Lurretik bertatik, lurraren sakon sakonetik gorpuztutako ideia argi eta harrigarriak eman izan zizkigun gizon misteriotsua; bizitza bera eta euskera, gure altxorrik ederrena, misterioz beterik zegoala esaten ziguna, eta hortantxe bere bizitza osoan kizkuntzaren barruak arakatzen buru-belarri ibili izan zena. Aintzinateko euskeraren erreferentea eta lekukoa, eta gerorako baliogarri izan dakigukeen erakarlea. Bittor, gure aztarnetan zebilen gau ta egun, iraganako bideak aztertzen, logika eta arrazonamenduz beteriko lanetan, jatorrizko eta intuiziozko eredutan, behin eta berriroko misterioaren bueltan eta beronen bilaketan eta urraketan. “Hizkuntza da herri baten jakintzaren biltegia eta iraunerazlea, eta aintzinako pentsakera, erligioa, bizikera zer zen ikusteko argibiderik ederrena euskera dugu”.
Bittorrentzat, pentsatzea, filosofatzea, munduan egoteko eta munduan ibiltzeko modua zen. “Garaunak ez ugerteko pentsatzealakorik ez dago eta nire teilak zahar daude baina itogin barik” horixe zinostan orain gutxi, eta halaxe, gorputzez makal baina buru argiz aurtengo uztailaren 14n hil zen Otxandioko jakintsua. Socrates filosofoaren antzera, eritziak esaten eta konpartitzen ibiltzen zen Bittor, idatzi hainbat egin bazuen ere, berbetan azalduko zizkigun bere teoriak, bere nahierak eta grinak. Entzunleak, entzuteko eta ikasteko prest zeuden gazteak, sarrian sarri hurbiltzen zitzaizkion.
Euskera bere barruan aztertu izango zuen Bittorrek, eta honen gainean dialektika on baterako prest aurkituko zendun noiznahi. Erantzunak baino, galderak ziren berak azaldutako horiek, bideratutakoak erantzun baten seinaleak zirelakoan, zeren “kasualitatea behin eman liteke, birritan edo hirutan gertatzen denean, zerbait dagoela pentsatu behar”. Bittorrentzat euskera, aspaldiko garaia, izan zenaren mundu haren egitura eta pentsakera azaltzeko gailua izango da, “harridura askoren iturburu” eta arlo semantikako ikerketa egitea derrigorrezkotzat ikusiko zuen. Bere ustez, bizirik dugun aintzinako gure hizkuntza hau, bide egokia da atzotik haratagoko gauzak aztertzeko eta egungo eta geroko gauzak ere argiagotzeko.
Bittorren iritzian, euskeraren egiturak, bizitzak garaian garaiko egin izan duen eboluzio fonetiko eta lexikalaren bide beretsua jarraitu du.
Euskeraren jatorriaz, hitzen eta fonemen esanguraz jakinmina duenak, irakur beza Bittorrek 1980an idatzitako “Erro eta Gara “bere liburu esaguratsua.
Izatasun, egintza(intasuna) eta ukatze(getasuna)
zentzuetan, irukoitasun berdina genuela zioen; beraz, Bittorrentzat oinarrizko usteak hauexek lirateke:
IZATASUNA
EGINTZA
GETASUNA
IZ
IN
IL
AR-UR UK U
GO GI GE
“Badakit nire liburu hau ez dagoela zentzu zientifiko baten aurkezturik, baina guztia da egi gure hizkuntzan eta ez baitut espekulazio filosofikoetan edo elukubrazio dialektikoetan ezer sortu, errealitate linguistiko probatuak dakarzkizut eta beraiei adierazpen posibleak azaltzen dizkizuet”.
Bittorrek bakarrean egindako ahalegina goraipatzea merezi du. Bere kabuz ibiliko zen beti, libre eta solte.
Nabarmen zituen bere bi nolakotasunak: bere buruaren jabetza eta inguruarekiko ardurakoitasuna, baina gaurko gizarteak eskatzen digun tituludun gizakia ez zenez, ofizialtasunak eta erakundeak ez zuten aintzakotzat hartuko, ez eta bere teoriak kontutan hartuko ere. Historian zehar sarri gertatu izan da holakorik, ostrazismora zokoratuak izan diren gizakiak askotxo izan dira, baina inoizko baten, Bittorrek azaldutako horiek indarra hartuko dutelakoan eta gerorako argibide izango direlakoan nago.
Zorretan gaude beraz.
Gizakia, jaioten denetik heriotzaraino bat bera izaten da, beraz, ni neuk naizenari egiten diot kasu eta naizen moduan bizi eta halaxe hilgo naiz.
Baina libre izateak prezio gogorra dakar!.
Besteen esklabu izateak baino gitxiago.
Hizkuntzaren gaiei buruz, azalean askotxo ari direlakoan, zuztarretan zebilen Bittor, eta zuztarretatik ateratzen zuen mamia eta zukua. Berak esana da 1979.urtean “ Orain berrehun urte, bibliako sustraiz eratua ez zan teoriarik ezin zitekeen atera hizkuntza arloan ere; gaur, latin hizkuntzaren garaian oinarritua behar dugu guztia, horrelaxe dalako gure arlo honetako jaunburen eretxia eta gogoa; Latinopatiaz jota bizi diren euskalariak asko daude gure artean.
Gaur, beste arlo askotan bezela, itxitasuna eta itsutasun haundia dakust inguruan, bai jakintza arloan, politikan eta beste askotan. Baliteke geroago, hemendik larogei urtera, edo, (hil eta gero danak izan ohi dire on eta arrazoidun) norbaitek bide hori berriz aztertzea” . “Omerta legearen erreinuan bizi gara”, errepikatzen zigun aldika. Gure hizkuntza gaiak iketzen ari direnentzat, linguista edota filologoentzat Bittorrek eredu argiak utzi zizkigun orain eta geroan jorratzen joan daitezen.
Askok uste dute periferiatik, azalatik aztertu behar direla gauzak, hori bakarrik dagoela uste dutelako. “Iputargien dizdiratxoetan ohartuz liluraturik ageri da zenbait, baina arauzko eguzki baten argia itxoiten garenak gehiago gara.” Sakontasuna superstiziotzat dute baina konturatu beharko ginake, hostoa arramari lotua dagola, arrama enborrari, enborra lurrari eta lurra izartegiak sortzen digun gorabeherei. Beraz, hostoa aztertzean, ekin daiogun enborra eta lurra aztertzeari, eta inguruak eragin dion guztiari. Hau, osasuna aztertzealakoa da, buruan dugu min baina nondik datorren aztertu beharra dago eta agian buruko mina gibelean hasten da, horixe da aztertu behar duguna. Bittorrek induzkzioz aztertzen zuela zioen Andolin Eguzkizak, eta honetan Bittorrek zerau esango zion “Copernicok ere indukzioz aztertzen zituela gai astrologikoak eta ondoren harrigarrietara heldu: lurra bera zebilela eguzkiaren inguru jiraka, eta izartegiak(gaur ontzat ematen dugun bezela) bere arauen bidez jokatzen zuela. Baina orduko “texto zaharrek” besterik zioten eta indukziozko idorokuntzak kondenagarriak ziren. Bittoren ustetan, fonema guztiak bere eboluzio naturala dute eta fonemen eta hitzen aztarnetara joatea derrigorrezko dugu beste hizkuntzekin konparaketak egiterako orduan, beraz, Sumerio hizkuntzan eta Dravidikoan agertzen diren antzeko fonemak, orduko euskera izan zitekeenean aztertu beharko genuke.
Orduko biztanleak fonema gutxi batzuekin moldatuko ziren, eta apurka apurka modurik naturalenean eta gauzak adierazteko premian aurkiturik, garatzen joango ziren. Euskeraren eraketa, eboluzio fonetika-lexikalaren eboluzioan egin izango zen, eta Bittorren ustez, hasierako bidearen ezaugarritasunak, izatasuna, egintza eta getasuna, bizibideko konzeptu legez gorpuzten joango ziren. “azpitik gorako indarrez” datorkigula bizialdi hori jakinaraziko zigun Bittorrek. Honelako hau idatziko zion 1983. urtean bere laguna zuen Andonin Eguzkitzari: “Hemen, Ataungo zaharra kenduz gero inor gutxi arduratzen da jakintzaz, benetako jakintzaz, gauzak objetiboki ikertzeaz. “ni”, “nik” eta “nigan” dira hitzik garrantzitsuenak idi sakaratuen artean”. Pisudun gizakien eza baitago gure “jakintsuena artean”.
“Egozentrokeriak uzteko garaia dugu. Eta dogmak lasaiki jarri ordez, jakintza bideetan saiatu eta benetako izakizunak jarraitzekoa ere” dio bere liburuan. Bittorrentzat, gure hizkuntzak duen gauzarik preziatuena, bere egitura eta urruneko sakontasuna da. Eta bi eredu horiekin baliatu beharko lirateke linguistak. Bazekien hizkuntzaren atzean, mundu zabal bat dagoela, pentsakera bat, bizikera bat. Aintzinako garai bat ei egoan, pentsakera aldetik oso aurreratua zena, euskeraren eraketa ikustea besterik ez honetaz konturatzeko. “Hor lan intelektual sendo bat dago eta ez egitura sinple bat, eta horixe da aztertu behar duguna. Zeren egitura horiek oraindik zorionez bizirik dira eta aztetzea geuri dagokigu”. Baina nondik eta zelan aztertu behar den oso zen garrantzizko Bittorentzat, zeren, bide okerretik joanik erantzuk traketsak atera daitezke.
“Ondo aztertu ezik labankada ederrak egin daitekezelako”. Bittorrek zubi lana egin izan digu eta bada berak azaldutakoan zenbait gauza, aintzina eta geroko bidea argituko diguna. Berak aitortu zigun legez “Nire ustez, guzti hauetan bada antxinako leinuen eta bide-eraikuntzen aztarnarik”. Bere teorietariko bat agertaraziko dizuet, orain barra barra ZERO zenbakia hutsa bihurtu izan dugu. Ez ba, ZERO: BAT ERE EZ liteke, edota BATEREZ: BAPEZ. Beraz, BAPEZNA amaitu dute eta ez HUTSNA. Hutsa, falta, error edo vacío dugu. Bittor, ikertzailea, jakintsua eta filosofoa genuen baina olerkiak egiten ere jardun zuen, hemen batzuk:
BAGARE
Araban bagare Gipuzkun bagera
Xiberun bagire Ta Bizkaian bagara
Baita ere, Lapurdi ta Nafarran.
Guztiok gara eskualdun
guztiok anaiak gara
Nahiz eta hitz ezberdinez
Bat bera dugu hizkera.
Herri bat dugu osatzen
berengan gara sentitzen
eta gure zabarkeriz ez daigun utzi hondatzen.
Bagare, bagera
Bagire, bagara
euskera azkartzeko
oraintxe dugu aukera.
Bagare, bagera,
bagire, bagara
Euskadi askatzeko oraintxe dugu aukera.
GOGOAN MIN DUDANEAN
Gogogon min dut eta neure barruan sartzen naiz
adore poxi baten bilaka, bilaka.
Inork ez nau ulertzen
edo ez dakit azaltzen
oskol barruan naiz narrazkiak bezela.
Barruan egosten ditut penak
eta besteen aurrean irri batez estaltzen.
Neronek dakizkit bai neureak
ez, ez dut nahi hutsetan
erruki izan nazaten.
Lainoak estaltzen ditu haitzak
eta loreak lainotan
egiten du nigar.
Ilunak jagoten dit bihotza
Eta nik ilunetan Indarra dut hartzen.
BIDASOA
Bidasoa, Bidasoa
bide eder baten gisan
behar duzula bai izan
euskaldunentzako pausoa.
Zure gaingo zubietan
bi hizkerak ari dira
horko nagusi baliran
zubien mutur bietan.
Baina uraren gainetik
bada aspaldi honetan
bi aldetako lurretan beste zubi bat eginik.
Harrizkoa balitz baino
askosaz ederragoa
bideak luzatuz do
Euskal Herriak direino.
Altzairuzkoak agian
iraute laburra luke
baina beste honek baduke
amaigabeko bizia.
Zurezkoak haritz gihar
ederra beregan badu
honek elkartuko gaitu
berriz harizpetan bihar.
Bidasoa, Bidasoa
izan zakiguz lokarri
lotu gaitzazu alkarri
tinkatuz gure geroa.
Gontzal Mendibil
Erroak astinduz
Carlos Slim, munduko gizonik aberatsenak egunean 10-11 lan orduak egitearen proposamena egin digu oraintsu, baina ez bost eguneko lan orduetan, baizik eta asteko hiru egunetan. Honek zera ekarri dit gogora, aintzina baten Europako zibilizazio zaharrenean, euskeraren jatorriak aztertuz eta bere erro sakonetan murgilduz, halaxeko egituraketaren bat izango zutela gure aurrekoek.Kristaurreko belaunaldi zaharrean, bizipenerako eta gorputzaren elikapenerako, astelehenetik asteazkenerainoko hiru egun lan produktibo, eta barruak asetzeko edota arima eta adimenaren bizipozerako beste hiru. Nork ez luke hartuko begionez proposamen hau?
Jainkoa edota Ortzea gurtuz eta berari edo beraie otoitz eginez jardungo zuten Ostegun/Eguenean. Joandakoen oroimenez burutuko zuten Ostiral/Bagerikua, eta Larunbat/Laurenbatean, lurraren eta fruituen emari den illargia gurtuko zuten. Azkenik Igandea, atsedentsu igarotzeko eguna. “Ora et labora”ren antzekoa lirudike hau. Adimenez eta gorputzez osasuntsuagoak ginateke eta gure jakinmina eta sortzeko gaitasuna ere areagotuko genuke eta nola ez, aukera berriak ere hedatuko lirateke. Honez gain, gure erabakiak sendoz hartzeko eta gorpuzteko askatasun gehiago izango genuke eta jakina, lana ugarituko liteke.
Lana, gizartearen ardura eta beharrizan emozionala dela dio Slimek eta jubilazio urtea atzeratzea proposatzen du. “Gustoko tokian aldaparik ez” esaera zahar hau aintzakotzat hartuta ez litzaiguke inportako indarrak ahultzen hasiak ditugunean, orduantxe hartzea erretiroa, hogei urtez luzatuko balitzaigu ere. Beraz, euskaldunok ote dugu munduaren egitura berrirako gakoa? Eraketa berri honek, baten batzuen pribilegoa erakarri ordez, guztion ongizatea areagotuko luke.
Jakin badakit utopiaren erreinuetan sartzen ari garela hau azaltzerakoan, askotxo da aldatu beharrekoa eta, baina patriarkalismoa, materialismo hutsari, anbizioari, botereari eta diruari loturik dago, eta bizitza zerbait gehiago da, askoz gehiago. Krisiak ez dira batere onuragarriak baina aukera berriak ere ekar ditzakete. Gaia zera da: nolako bideari ekiten diogun ainguratuta gauden honetatik atera ahal izateko. Dagokiguna, pasibitate hutsez hartzeak edota “Laisser faire” konsigna jarraitzeak ez dakarkigu ezer onik.
Erreakitatea den bezalakoxea da, eta proposamen utopikoak, itolarrian aurkitzean edo beste irtenbierik ez ikustean etor litezke. Begibistan ez dugu argi gehiegirik ikusten eta egituraren nolabaiteko aldaketa beharrezkotzat jotzen da. Beraz, atzera begiratzeak ziur aurrera ekiteko zerbait onik ekar ligukeela.
Patriarkalismoaren merkantilismo hutsaren kultura bakan honek, gizaki askoren estuasuna dakar eta beraz, eredu baliogabe baten burrunba. Hondoratze honen aurrean, elkarrenganako babes bateratsuan eta gizakien eta herrien oinarrizko eskubideen defentsan burrukatzea dagokigu, edota onartu bestela, dugun hau okerragorantz joango dela, eta urteetan lortutako eskubide askotxo zapuztuak izan litezkeela behin-betiko.
Eguneroko aldaketa teknologikoen berripean gaude guztiok, baina honek ez garamatza motibatzera ez eta are gutxiago itxaropenezko gogoetara, baizik eta elkarrenganako urruntzera eta bakoitzak bere burua salbatzera. Egonezina nabaria da, eta lortutako ongizateak alde egingo digunaren susmopean gaude. Eta, aldaketa nabarmen batek, miseria aregaotu dezakeen arazo hau konpontzen, kapitalismo sistema berari ere lagunduko lioke.
“Neure amarengandik ikasi nuen justiziaren sena, eta bizitzan tentuz eta zentzuz jokatzen dio Slimek. Amaren pentsaera, egikera eta egituraketa, beti ere zuhurragoa eta bidezkoagoa da. Eleizaren erantzukizuna ere handia da eta Franzisko Aita Santuak goraipatzen duen emakumezkoaren izaera duin eta baliotsuari lekua utzi beharko lioke behingoz eleizaren aginte estamentuak. Erlatibismoaren pentsakerak baloreen suntsiketa dakarrelakoan nago. Komunikabideek beraiek balore askoren erridikulizatzea airatzen dute. Eta bestetik, desakralizazioan dagoela dio Mircea Eliadek aro modernoaren izurrite psikologikoa.
Gurean, Bittor Kapanaga Otxandioko jakintsuak zioen, lurrean gure ibilbidearen zuztarrak hauek liratekeela: IZ(Izan), IN(Egin), IL(hil). Eta AR/UR multzoan (izatearen, lurraren eta fruituen oinarrizko fonemak), eta GO multzoan(Gogoa, Jainkoa…)goikoak eta barne indarrak geure biziaroan emango digun zuzpertzeko indarra. Baina zehaztasun filosofiko, antropologiko, linguistiko edo teologiko guztien gainetik, erabaki politikoan dago gure eguneroko bizibidearen egituraketa, eta aldatzea balitz, orain daukaguna baino portaera bidezkoagora eta onuragarriagora eraman beharko digun beste ikusmira batez jokatzea komeniko litzaiguke. Gaurko Txina bada geroaren eredu, jai daukagu.
Beraz, munduko gizon aberatsenari zera esango diogu, Europa lurraldeko hizkera eta kultura zaharrena zeukaten gure aintzinako arbasoen formula dugula munduaren egituraketa osasuntsuago baterako. Slim eta bere gorteko finantza gizakiek prest leudekete aldaketa honetarako? Zuzentasunaren oinarriak eta giza eskubideak areagotuko lituzkete? Hartuko zuten beretzat eta goretsiko zuketeen joera humanistarik? Ausartuko lirateke?. Ez, ez esaidazue erantzunik eman, ez eta ilusoa naizenik ere deitu, baina Calderon de La Barcaren “Bizitza Amets” Xabi Payak ederki itzulitako liburua irakurtzen ari naiz eta pentsatu izan dut Slimek jakin izan beharko lukeela lurralde hauetan izan zela garai bat hiru egunez gogorki lan egiten zutena eta beste hiru, otoitzen, gogoetak egiten edo barruak astintzen zihardutena. Oraindik ere gogoan dut gaztetan hainbat alditan errezitatzen nuen hura, orduan gasteleraz noski, “Zer da bizitza? Ospela, Zer da bizitza? Desira, isla, eromen, distira; altxor oro da trakets, oro da bizitza amets eta ametsak amets dira”.
Gontzal Mendibil
“Herri bat gara, bai herri bat gara, kateak haustera doana”, honako hau kantatzen genuen 1975-1976 garai haretako hainbat eta hainbat kantalditan. Ordurarte bizi izandakoa amaitzear zegoen, haize berriren bat bazetorren, eta esperantzak leiho berriak behar zituen. Hala, gure olerkarien hitz esanguratsu kantu bihurtu genuen. Kantua herriaren espresabidea izatera iritsi zen.
Gogoan dut garai haretan, orduko kantariok ere hainbat eta hainbat aldiz joaten ginela kantu kantari Espaina estatuan zehar. Euskaldunok onespena genuen, geroaren aintzindari bagina legez edo, harrera ezin hobeaz hartzen gintuzten lekurik gehienetan. Euskeraz Espainian kantatzea ez zen oztopo, eta elkartasuna agerian jarriz, erakartasun bizia zeukan eskeintzen genuenak. Hartarako garaia zen eta hartara ere egokitu ginen.
Gero, denontzako kafe bera banatzean, pentsakera bakarren berdintzapean, gauzak gezurrezko mantuz estali ziren. Espainiak zeukan arazo bakarra “demokrata eta biolentoen” arteko afera zela zabaldu zen. Urteetan holako diskurtso bakarrean bizi izan ginen. Gauzak, guztion zoritxarrerako okertu egin ziren, norabide zailean jarri zen gure herria. Eta lasterrera, ate batzuk zabaldu baziren ere leiho asko itxi egin ziren.
Saminez samin, eta oztopoak oztopo, nolabait dena ilundu zen. Eta pentsakera bakar horren gidaritzapean euskaldun gutxik izango zukeen Espainia aldean haienganako gure sorkuntza edota lana erakusteko aukera minimorik ere.
Sarritan galdetzen nion neure buruari, Espaina baldin eta nazioen estatua bada, zergatik ez zaio inoiz inon aukerarik eman euskal artistei Espainiar estatuko ikusteentzuleak beste era bateko kultura ere entzun dezan. Baina hori onartzea ez zen bidezko ez eta beharrezko. Ez zen kasualitate ere. Inperioaren ikuspegitik ondo kalkulatutako iritzi sakoneko erabakia zen. Guk hemen jarraitu genuen, bakoitza berean, herri baten antolakuntzapean, kultur esparruak zabaltzen eta geure zailtasunei irteerak bilatzen.
Orain hemen gaude, urratsez urrats, tantaz tanta eginiko bidean, itsasorantz doan erreka biziaren uholdean. Urak lurra arrakaldu du eta zirrikituak ere bilatu ditugu eta egoera berri baten gaudenaren seinaleak daude herritarron susmopean, eta halaxe ba, zentzuz eta pentzuz jokatuz, burujabetasuna geure esku dugula sinesten hasia da gure herria.
Politika herritarron nahien zerbitzurako bada, herriaren gehiengoak eskatzen duenari begiratu deiezaiela eskatuko diegu geure politikariei, beste behin ez dezatela, ez dezagula, frustraziorik sortu. Nola ez, zuhur eta pentzuz jokatuz baina norberaren izaerari hutsik egin gabe, biztanleon bizipoza bideratzea eta kudeatzea liteke beraien lana eta gutariko bakoitzarena berau exijitzea.
“Oraintxe dugu aukera”, esaten dit batek baino gehiagok, aspaldi bateko leloa erakarriz. Aukerak joan etorrian datoz eta politikaren aukerarik onena herriarengan ilusioa sortzea da. Ilusioak dena mugitzen du, ekonomia bera ere. Ilusoa izan gabe ilusioak eta ametsen gauzatzeak dakarkigu aurrera ekiteko gogoa. Eta honek etekina du sortuko.
Dudarik ez, guztion eskubideak errespetatu behar direla, baina errespeta ditzatela behingoz herri honen gehiengoaren iritzia eta erabakia. Aro berri baten sartuak gaudela diote gehientsuek, aro berriak, ezbairik gabe, modu berriak eta erabaki berriak behar ditu hartu bere gain. Ezin da betikotasunean murgildu betiko gauzak konpontzeko.
Ura uholde bihurtzen denean bideak zabaldu behar zaizkio edota berak bakarrean irekiko ditu zirrikituak, erreka beti doa itsasoranzko bidean, halakoxea eta harakoxea dalako bere patua,
Eta halaxetan ba, errekan goaz, igerian. Joan goaz, aldika aldika harresiak kentzen eta inguruak ureztatzen. Irabazten eta galtzen, bizirik gaudenaren seinale. Aldian aldika erreka ibai bihurtzen da ur jarioa inguruaren bozkario izanik eta larretan ereindako haziak urak berak ureztatzen dituelarik. Argi dago lur honetan erein ez duenak ez duela bertan kimu berririk sortuko, ez eta ezelango loraldirik ikusiko.
Eta kantua eta kantagintza izan bazen garai baten Euskalerriko gertakizunen adierazgarri, dudarik ez, bertsogintza eta bertsolariak bihurtu zaizkigula garai hauetan herri uholdearen esatari eta gidari.
Gure bertsolariak politikari gehintsuenak baino abilagoak eta zuhurragoak diren ustea dut, batetik beren esateko erak herriarengan zuzen zuzenean konektatzen duelako, argitasuna eskeintzen digutelako eta nobere burua modu eta egoera desberdinetan kokatuz eta egokituz, abileziarik onena erakutsiz beti bilatzen dutelako irteerarik egokiena edo posibleena. Gaia zaila bada ere, bideskarik onena bilatzen dute. Politikari askok eta gutariko askok ere bertsolariengan ikasi beharko genuke egoera desbedinetan jarriz, arazoari aurre eginez, egoera pentsamolde onenez interpretatzen eta dagokigunari irteera egokiena bilatzen.
Oteizak aspalditik zioen bertsolariak zirela euskal arima ondoen adierazten zutenak: gure nahia, desira, pena, samina, ilusioa eta gure esjakintasuna bera ere beraiek espresatzen digute. Eta gure arima zaharra adierazten diguten heinean, herritarrek beste inori bezain hobe ulertzen dietela. Berrian berri beraien hauspoak amaren suaren izana eta eragina gaurkotzen eta egokitzen jakin izan dutelako. Bejondeizuela!
Badute beraz politikariek eta badugu herritarrok geuk ere zer ikasi bertsolariengan. Beraz, urari bideak zabal diezaiezkiogula itsasoranzko bidean. Zeren, jakina, mugitzen ez den ura herdoildu eta zikindu egiten da.
Ura herdoiltzea nahiago duten horiek, betikotasunetik irten nahi ez duten horiek jakingo balute sikeran gure kulturaren eta kulturgileen pentsakera eta sentipena. Ulertuko balute ze pauso eman izan diren herri honetan, eta emateko ere prest leudekeen gehientsuen jardueran jarriko balira.Guk beraiena entzuten dugun gisan entzungo balute gurea ere.
Badakit entzun izango dutena pentsatzea bera ere, amets egitea dela. Ba horixe, Amets Artzaillusek ihazko bertso txapelketa nagusiko finalean “Egoerak beste aldean jarri zaitu” gaiari botatako bertsoa, non gauden jakiteko oso adierazgarria zaigu.
Baina ez, ez dute ahaleginik egingo, entzungor eta itsu jarrai izango dute. Oteiza gogoan: “gure erronka kultura izan dadila” horixe zioen berak, eta halaxe diogu, baina… kulturaren premia eta kultur sortzaileen beharrizana, bertsolaritza salbu, garai hauetan, gutxitzen gutxitzen doala kontutan hartuz. Eta era berean, herri gehiengo honen desirak behingoz gorpuzteko ahalegin honetan eta ura uholde bihurtu denean, galdera egiten dugu: Quousque tandem abutere patientia nostra? Noiz artekoa izan beharko da herritarron pazientzia?
Gizatasuna
Argi dago sistema honen baloreen hutsuneek sartu gaituztela oraingo krisi honetan. Bizitzaren noragabea, larrialdia eta frustrazioa dugu bazterretan. Eta honetan guztian, gizartean bizi izan dugun eta bizi izaten ari garen korrupzioa jatorrian. Krisiak gizakion psikean eta sistemaren kontextu osoan du eragina, gutxi duenarentzat larrialdia, eta asko duenarentzat ezer gutxi laguntzeko aitzakia.
Eta gizakiaren jarerra hobe ulertzeko, herri baten bizi izandako bi adibide praktiko jartzera noakizue. Herri hortako biztanleak depresioa pairatzen zuten bere bizitzan, eta zer eta, mugarriak ziren depresio haren jatorri. Inor gutxi zegoen “beretzat” zeukana emateko prest. Inork gutxik ulertuko zuen bestearen zelanbaiteko premia eta arrazoia. Egun, erabilpenik ez duen zuzenbide forala dela eta, herentzia gisa, baserritar bati lur arlo ederrak tokatu zitzaizkion. Asko bazen ere, ez zuen nahiko eta bere aseezinean eta gehiago eukitzearen nahian mugarriak lekuz aldatzen zebilen epez epe.
Lukurreria horrek ez zuen bestearen beharrizana ulertzen, ez zuen besteak euki lezakeen lur txatalen eskubiderik onartzen. Beraz, auzoa, adiskidea edo hurbileko sendia ere areriotzat hartuko zuen. Horretantxe, berarentzat ongarri izan zitekeen bide zidor bat egirera zihoazenean, auzokidearentzat ere on izango zelakoan ez zen biderik egiterik izan. “niretzat ona litekeena beste horrentzat ere bada, doazela bera eta egitera doazen bidea popatik hartzera, biderik ez da egingo eta kitto!”. Halako portaera duen gizakientzat arrazonamenduak ez du lekurik bere bizitzan. Halakoa denak, elkartasun eta eskuzabaltasunaren esanahia ez du sekulan ulertu gura izango. Urrutiegi geratzen zaizkion hitzak dira. Besteen egoerak zer inportako zaio ba!
Eta gaurko gure egun honetara etorririk, zer inportako zaio ba pobrearen ezbeharra merkatu finantzietan dabilenari. Adibide hauek sarrian sarri agertzen zaizkigu, eta batez ere, krisi garai latz hauetan. Merkatuaren gorabeherak ez du inprobisazio txintik ere, dena dago programatua. Eta makroekonomiaz hainbetse hitz egiten den honetan, bere helburuetan onura gordina besterik ikusten ez duanarentzat zer ote da ba biztanleria arruntaren larrialdia.
Honelakoxea da sortu dugun gizakiaren galbideratzea. Halakoxe ustelkeria ezarri da sisteman. Makroekonomiak irentsi egin du mikroekonomia. Eta ezinean ari den biztanleria, subjetua barik objetua legez hartzen da. Gizakiak, zenbakiak besterik ez dira.
Oinarrian, gizakiarengan eta beronen ontasunean sinestu beharra dugula diote, baina gizakiok izatez, berekoiak gara. Baliteke hezkuntzak ontzea gure gizatasuna, baina izaera aldaezina delakoan nago. Hauskorrak gara oso. Honetan, haurraren portaera ere argia da, berekoiak gara. Sistemak gizakiak sortzen ditu eta ezbairik gabe, gizakiok egiten dugu huts. Hau gure ahultasuna. Badira ezkuzabalekoak direnak noski, badira zintzo eta zuzen jokatzen dutenak. Eskerrak, zeren, hala ez balitz akabo gizatasuna!
“Igela eta eskorpioia”ren fabula, oso deskriptiboa eta adierazgarria dugu.
Gizatasun ezaren honetan eta esandakoaren alderatze gisa, “oilolurrak” edota “lur komunalak” ziren ezaugarri. Denentzako mesedegarri ziren eta bertan lantzen zenaz eta etekinaz, guztiak ziren onuradun. Harreman estuko ohiturak egunerokotasunaren elkarkidetza zuen oinarri. Halaxekoak ziren baita “auzolanak” deiturikoak, ezbeharrean aurkitzen zuenak, auzokideen laguntza izango baitzuen. Krisialdi eta gizatasun galbidetasun honetatik atera ahal izateko ez dira adibide txarrak.
Geroa sustatzeko, ezinbestean, gogoeta egitea dagokigu, historia errepasatzea, aurrekoengandik ikastea eta atzokoen irakaskuntzak aintzat hartzea behar beharrezko dugu. Gauzak joan etorrian dabiltza. Hor ditugu grekiarrek, euren historiaz, iraganaz maixu handi haien ikasbideetaz ahaztu egin zirenak eta eta ondorio latzetan sartuak direnak.
Oteizak zioena ziurren balioko digu guri ere“ Zerbait berri sortzen aurrerantz doanak, arraunlariaren antzera jokatzen du, aurrerantz joanik, baina atzera begira arraun egiten duelarik, iraganera begira, dagoenera, baina beti ere kode berriak sortuz”.
Guk yuppi berrien konfiantza izatearen okerra izan genuen, unibertso guztiko masterrekin zetozkigun gerente zuhur, lotsagabe eta banquero abilekin egin genuen topo. Beraiengan sinestu genuen, beraien esamesak onartu eta ontzat hartu genituen eta gauden hontara ekarri gaituzte. Orain, eurak gabe, geuri dagokigu hemendik ateratzea. Kenenez eta ahaleginez zaigu etorkizunerantzko bidea egitea. Eta egin beharko!
Gakoa da, bakoitza berean, nondik irten nahian gabiltzala. Arduratan eta estualdian harrapaturik. Noragabearen ahaleginean. Okerrena, motibazio galtze honetan elkartasun eza agertzen dela nahinon. Okerrena, kapitalaren oinperatzean gaudela eta men egiten diogula guzti honi. Juan luis Ibarra, euskal erkidegoko auzitegi goreneko epaileen presidenteak esan du oraintsu: “Bankuak erreskatatzen badira, are gehiago etxea galtzen dutenak”. Baina eguneroko ebidentziak ez digu hau erakusten eta gure isiltasunaz balizatzen dira legearen arauak.
Egoera honetan, konfidantza eta motibazioa jartzea ez da erreza, hala ere, betiko izango ez delakoan, Andrés Malraux idazleak bere “Giza baldintza”izeneko liburuaren orrialdetan, honako hau dio: luzarorako izango ote da? Ez dakit, baina arrazoi gutxien dagoen une hauetan konfiantza haundiago izan behar dugu.
Gontzal Mendibil
Iruzurra edota “la gran estafa”
“La Gran Belleza” filme italiarra ikusteko aukera izan duenak, Mendebalde honen dekadentzia sentitu izango zuen bertan. Delitu morala egunoroko gauza arrunta bihurtzen zaigularik eta honen ondorioak lirateke geure bizitzan egunoro ikusten ari garena, gizakiarengan sinestearen itsaropena ahultzen ari zaigula.
Asko dira krisiaren eraginez jausitako gizaki, proiektu eta entrepresak. Susmoa daukat gaurko ekonomi poterearen larderia ikusita, apurka apurka erdi aroko feudalismo garaietara itzultzen ez ote goazen berriro. Sistemak huts egin duela begibistakoa da, baina munstroak, hau da, finantza botereak janaria eskatzen du eta berau elikatzea da iharduera eta helburu bakarra. Honek zera ekartzen dit gogora, Rubensek margozturiko “Saturno bere semea irensten”. Halaxe ez ote dugu ba amaituko Europako semeok.
Eta egiarik latzena, demokraziaren zentzua ezabatuz justizizaren oinarriak puskatzen dabiltzala. “Justiziaren itxuraz legeen itzalean eraikitzen den tirania baino okerragorik ez dago” zioen Motesquieuk. Horretara goaz ezbairik gabe, gizakion ongizatearen lorpeneei agur esatera.
Zutabe sendorik gabeko itxuraz eta itxurakeriaz eraikitako edozerk du bide laburra. Oraingo hau sistemaren krisia dugula, entzuten ari gara egunoro, baina ez dezagun ahaztu, sistema gizakiok eraikitzen dugula eta sistemak huts egiten duenean, beti ere, pertsonen erruz izan dela. Gizakion sinesgarritasunak egiten du sistema on, eta ez alderantziz. Sostengu etikorik gabeko sistemak goiz edo berandu huts egingo du.
Lan egin nahi duenari edota ekintzaileak direnei inongo aukerarik ematen ez zaienean, akabo, sistema horrek ez du norabiderik edota txarrago dena, norabide argi baten seinalea da, feudalismoren garaietako matxa daramala. Argi dago, oligarkia finantzieroen esklabu garela eta gizon librea eta herri librea izan nahi hori, zapuztu nahi digutela.
Krisi garaiko egoera latzetan bestetik, izkutuan izaten ditugun gizakion portaera eta izaera guztiak ateratzen zaizkigu begibistara, gure hutsuneak eta birtuteak ere azalerazten direlarik,
Jite orotako gizakiekin egiten dugu topo, benetako direnekin eta gezurra nonahi eta noiznahi darabiltzatenekin, eskuzabal agertzen direnekin eta inoren mesederako ezer egingo ez dutenekin, emankor agertzen direnekin eta gutiziaz eta lukurreriaz jokatzen dutenekin, gizaki zintzoekin eta zinikoekin.
Bakoitzaren izaera argitan uzten digu krisiak eta norberaren izpilu bihurtzen zaigu. Eta sarritan erantzunik eman ez genituzkeen galderak datozkiguz. Bakoitzak bere buruari galdetu beharko lekizkiokeen erantzun zaileko galdera errezak. Nor naiz ni?
Adituek zera dioskue, I+D deritxon horretan, ikerpenean eta garapenean dagoela krisiaren irteera. Ai, hala balitz!. Nik uste, izatekotan, iharduera ekonomiko berri baten planteaketan dagoela irteera, hau da, benetako justiziaz oinarritzen den modu etikoan, eta gizakion duintasuna baliatzen duen sisteman. Zeren, besterik ezean, aipatutako feudalismoa gero eta gertuago dugu. Edota, aurrean dugun txinatarren lana eta bizimodua.
Txinatarren bizitza dela eta, gertaturiko adibide bat kontatuko dizuet: Zornotzako txinatar dendari bati joan omen zitzaion herritar bat zerau esanez: “ zuok lan ta lan baina ea noizbait ikasten duzuen gu bezala bizitzen” eta txinatarrak erantzun omen zion… “ya ya ya, ondo ondo, baina zuok laster guretzako egingo duzue lan”. Adi ba, etorkizuneko mendebalde honek, halaxeko norabidea darama eta.
Egun, hauxe da duguna, txinatarrei ateak zabalduz, beraiekin ezin inondik inora konpetitu. Eta bestetik, txikiak banan banan jausten eta ezerezten doazen bitartean, handien politika ekonomikoa babestu, onartu eta sostengatu beharra. Gure bizitza, pentsaera eta portaera ere haien esku dagoelarik. Dena den, txinatarrek guk mendebaldekook galdu izan dugun gauza on bat dute bere gain, egoera txarretan, beraien arteko elkatasuna ere agertzen dutela.
Mesfidantza osoz bizi garen garai hauetan, argi dagoena borondatearekin bakarrik ez ditugula gauzak lortuko, eta norberaren izan nahiak eta herri baten izan nahiak egoera honi buelta ematea eskatzen digula.
Kultur gaietan ari garenok ere jakin badakigu egungo egoeraren triskantza. Bertako kulturgileen estuasuna inor gutxiri inportako ez baitlitzaio. Honetan ere besteek jan ez gaitzaten, egin beharko dugu inoizko baten zinez geurea babestearen eta suspertzearen apostu sendoa.
Beraz, etorkizunak planteaketa berriak behar ditu, edota berri zaharrak, garai bateko auzolanen tankerakoak, herritarren nahierari erantzungo dizkiotenak. Badugu beraz, beste eredu baliogarri baten bilakaeran zer ikasi eta zeri ekin, zeren, orain arteko hau, promes egindakoaren iruzurra edo “la gran estafa”, besterik ez dugu.
Gontzal Mendibil
“Euskadi en familia”, “con denominación de origen”, “con estilo propio”, “en versión original”, “Euskadi con gusto”, son algunos de los sloganes de la presentación del video "Euskadi Basque Country" con idea de atraer el turismo. Experiencias turísticas "top Euskadi" impulsada por El Gobierno Vasco.
Se sobreentiende que cuando se quieren ofrecer detalles pintorescos de un país con intención de seducir al público de otras localidades, se ofrecen las peculiaridades de ese país, pues, está claro que la música vasca no es nada peculiar ni es capaz de llamar la atención a nadie. Y por supuesto que el euskera como patrimonio del idioma más antiguo de Europa tampoco tiene ningún atractivo. Lamentable, pero cierto.
Algo similar ocurre con la música de la presentación del video oficial de “Donostia-San Sebastián a Capital Europea de la Cultura 2016”. Suponiendo que se quiere dar una imagen de Euskadi la más completa posible, es evidente que la música vasca no atrae y que el interés en su difusión ha decrecido de manera alarmante.
El valor foráneo universal siempre es más consistente que el valor local. Hay que seguir las modas y las modas están en el ofrecimiento cultural uniforme y no en las singularidades, que al parecer ya no importa ni a los propios.
En este mundo de la globalización-uniformización, es más ventajoso copiar que ofrecer la impronta propia. Es así al menos cómo lo entienden los prohombres del marketing. Debe ser mas atractivo, y más llamativo atraer la música anglosajona de moda y hacernos parte de ella que ofrecer al mundo la peculiaridad local.
Esto me recuerda a ese hacer histórico imperialista patriarcal de conquista de la tierra y cambio de nombre o adaptación de lo viejo a lo nuevo. Me explico, un conquistador llega a tierras extrañas y se hace con un solar, un vasto territorio o todo un país, e impone su cultura, su nombre y sus pensamientos al pueblo conquistado. El sistema imperial patriarcal impone. Su lugar conquistado, comprado o terreno a edificar se llamaba, pongamos por ejemplo, Ixclan, ahora se llamará Hernan Cortés.
Mientras, que un sistema no impositor, se adapta a las peculiaridades del lugar o país encontrado, y la nueva edificación tomará el nombre que tenía. Plaza Ixclan o Ixclan enea.
Pues, ese es el tema, nos estamos dejando invadir con la total sutileza que requieren los tiempos modernos. Es la asunción de la conquista en términos muy simpáticos y benevolentes. Y es que, cada vez estamos más imbuidos de conceptos universales que los tomamos como nuestros y hacemos dejación de lo que intrínsecamente es nuestro.
Volviendo al caso expuesto, la música vasca no tiene ningún valor ni influencia alguna. Y recalco, no lo tiene en nuestra propia casa, y para qué ofrecer nuestras canciones de ayer y de hoy, tradicionales o modernas. Para qué ofrecer nuestra cultura al mundo si es más ventajoso y atractivo que se nos ofrezca la cultura imperante y nos dejemos seducir por ella.
Cierto es que de vez en cuando, quizás para salvar los muebles, a modo caritativo se ofrece también algo de lo nuestro, pero con cuotas irrisorias de implantación.
Hace ahora una semana, uno de los mejores técnicos de sonido de Euskadi, con una amplia trayectoria en músicos punteros de este país, me comentaba, ante el desinterés y la situación tan calamitosa que vive la música euskaldun, ¿por qué no denunciáis esta situación? Y la repuesta, era obvia, para qué, si nadie te hará el mínimo caso.
Hay países que tienen leyes de protección hacia su cultura y su música, como son Brasil, Canadá o el mismo Francia por poner un ejemplo. Y hay países en que se condenan las descargas de la música.En Francia se impone un límite para difusión de música extranjera por las radios, exigiendo un mínimo 40 por ciento de música francesa. En Canadá llega hasta el 60% y Brasil 70%. En Euskadi, no supera el 5 %.
Está claro que por mucho que nos pronunciemos en contra de lo existente, mientras no haya una iniciativa que regule la difusión de la música local y ampare su protección, mientras no haya una legislación para ello, seguiremos no dándole ningún valor a lo nuestro.
Se habrá de formalizar una ley proteccionista, obedeciendo a una situación "de urgencia", para fomentar la música propia y favorecer la creatividad y la economía del sector cultural.
“Podrás vivir como protagonista la cultura, la naturaleza o la gastronomía al más puro estilo “basque style”, con una variada oferta tanto si vas solo, en pareja, con amigos o en familia”. Esta es la proclama del anuncio.
Si el “basque style” nos ha de llevar fosilizar lo propio y expandir lo foráneo, no creo que estemos aportando ni un grano de arena en el conocimiento de nuestras canciones o sintonías musicales que pudieran también cautivar al escuchante. Y ya se sabe que lo que no se deja ver no trasciende.
Está claro que hemos de tener un espíritu universal, pero internacionalizar nuestra cultura y en concreto nuestra música no es hacer omisión de ella, sino hacer de ella lo que aquél bardo proclamara hace más de 150 años en el idioma que le era propio:” Eman ta zabal zazu munduan fruitua “ Esparce tu fruto por el mundo”.
Hiru urte datoz Bittor Kapanaga, Otxandioko jakintsua joan zitzaigunetik, eta hainbat euskaltzale, hizkuntzalari, euskaltzain, eta beren ezagun eta adiskide elkartu izan gara urte hauetan bere ondarea zabaldu asmoz. Bittor hil ostean, orain eta geroan oso interesgarri suertatu dakizkigukeen 10 karpeta bete idazki laga zizkigun: saiakerak, gutunak, hizkuntza arloko lanak, olerkiak, ipuinak etab. eta horiek egokitzea eta argitaratzea izango da ekimenaren helburu nagusia.
Berak esandakoaz baliatuko naiz. Kapanagarentzat, oraina etorkizunari begira garatzeko, iragana ikuskatzea derrigorrezkoa zen. Eta unean uneko gaietan iragana izango zuen aztergai. “Asmakizun orok beti erroetara joan beharra du” zioen. Kanpotik, azal hutsean bizi garen garai hauetan, Bittor oinarriak aztertzen zebilen. “Hizkuntza bakoitzak bere mezua darama barnean eta euskerak gauza askoren mezuak ekartzen dizkigu, euren artean pentsakerari eta erligioari buruz. Noraino erabiltzen ote ditugu hizkuntzak eramaten dizkigun bideak? Noraino erabili ahal ditugu?”
Bittorrek logika erabiltzen zuen ardatzat eta galdera zuzenentzako erantzun zehatzak zeuzkan. “Ohitura txar asko dagoela uste dut eta hauen artean esan beharra dut irendu egiten gaituela gaurko sistemak.” “ pasatzen da, beste hizkuntza zaharren artean oso modernoa dan latinak, asmatu behar eta…asmatu zuten hau, hemendik datorrela eta kitto. Behin diskutitu ere egin nuen eta esan nuen…Como sois capaces de decir que la nieta ha parido a la abuela”.
“Badira dana euskeratik datorrela esaten dutenak ere. Apologetak. Gaurko euskeratik hartu eta hala, peninsulan zehar agertzen dan oro euskeratik datorrela diotenak. Halako astakeriak ere esaten dira. Purismo kastrante bihurtu zaigunak ere ikaragarrizko mina egin digu.” “(barrezka) Gaurko sisteman, explikazorik onena zera liteke: meteoro baten ondoria dela euskera, eta arkakuxoak eta perretxikoak bezalaxe sortu zela.”
“Hor, bien artean ibili beharra dago. Ezin daiteke guk asmatuta esan, ezta ezin daiteke beste batzuek asmatutakoa egitzat dauden gezurrak ontzat hartu. Gauzak berrikusteko eta egiatzat dauden gezur sakratuak gezurtzat salatzeko edo gezurtzat dauden egi gordinak egiztatzeko materia daukagu.”
Aipamen interesgarriren jabe dugu Bittor. “Bakoitzaren sentimendu erligiosoak errespetatzen ditut”, zioen, “danenak, baina zientifikoki gauza bat ikusi behar denean, uste dut zientzia hartu behar dela bidetzat eta ez sineskerak edo eritziak. Gauzak sinestea oso polita da baina barruak onartu behar du”.
“Euskerak erakusten digu erligioaren karga oraintxearte bizi izan dala. Nik uste dut euskal erilijioa jatorriz naturalezaren inguruan datorkigula, elukubrazioak egin barik, logika hutsez aztertu behar da. Hizkuntari dagokionez, ohiturari dagokionez, guztietan logika erabili behar da.” “Erligio guztiak mezu bat darama bere herriarendako. Eta gu, nondik gatoz?“ Hor dago gakoa!”
Oraintsuko elkarrizketa baten, gaur egungo Franzisko Aita Santuari iraultzailetzat hartzen ote duen bere burua galdetzen zioten, eta honako hauek beronen erantzunak: “Benetako iraultza erroetara joatea da eta gaurko globalizazioaren aurrean, nortasun kulturalaren garrantzia azpimarratu beharra dugu. Aldaketa nabarmenak egiteko modurik egokienak sakoneko identitatetik datoz, bizitzan ezin da urrats bat bera ere egin atzetik ez bada, nondik natorren, zein abizen daukadan, zein abizen kultural edota erligiosoa jakin gabe.”
Hil aurreko hilabetean itaundu nion,
-Zer Bittor, burutuko dogu ala?
*Burutzen ari gara.
Eta handik lasterrera
-Non gagoz Bittor?
*Hemen gagoz.. “sopas en la mano y hablando castellano”.
- Nora goaz Bittor?
*Bagenki! inteligentzia pazientziaren ama da, eta hain dago gitxi
Zentzua aldatu beharra dago.
-Non gagozan ez konturatzea… grabea da
benetan zer nahi dogun ez jakitea, grabeagoa da.
-Nork, Noiz eta Zelan aldatu daikegu hau?
*Nork? -Geuk
*Noiz? -Momentu guztiak dira aprobetxagarriak
*Zelan? -Burua hotz eta hankal ibilian.
Nor gara Bittor? -Izandako belaunaldi baten irlatxo bat, haien ondorengoen arlo bat.
Zer dugu? -Adar eta mezu ugari dituen erroa. Balio unibertsaleko fenomeno bat. Erro horien mezuak aztertzea eta interpretatzea dagokigu. Nahiz eta irentasun asko dagoen.
Gure galderei erantzun zehatzak botatzen zizkien Bittorrek. Aspaldi bateko pentsakeraren euskal senari lotua egon izan den arketipoa genuen Bittor. Carlos Castañeda antropologoak hain ondo deskribatutako Juan amerikar yaqui Indioaren antzeko azti pentsalaria zen guretzat Bittor. Euskeraren erraietan eta izatasunean murgildu zena eta hitzen esanahiak maixutasunez irakatsi zizkiguna. Bittorren ustetan gizarte patriarkaletik matriarkalera pasatako arrastoetan ari gara. ARetik URerako joanean. “AR (Arra). UR(emea):Urruza. Aldaketa honen sakontasuna neurtzeko denbora beharko da eta bildurra ere eman diezaguke, zioen.
“Hitz askok arrastre bat izan zuten matriarkadutik patriarkadura?” Bittorrentzat hitzen morfologiaren azterketak erantzun asko eta asko eman diezazkiguke. Euskeran, ahoz aho jasotako hizkuntza izanik, agertutako idatzietatik haragora joan beharra dago, hitzen erroak aztertzera eta bestetik, euskeran idatzitako lehen textuak apaizen eskuetatik datozkigula eta, honek iritzi edo norabide zuzen bat izan zezakeenez, bere mugak izan ditzake.”
“Biblia bera, noizbait idatzi zan, gure txikitan Jainkoak idatzi zuela esaten ziguten. Hebreotarren historia dela? Gehiena bai baina. Genesisa suposatzen da nunbaitetik hartua zutela. Caldeo, Sumerioak… Hartu dezagun bibliak dinoena, baina orduan Biblia bera aztertu beharko genuke. Genesian agertzen da Noe, eta haren semeak, Sem, Can eta Jafet…Eta Semen semeak: Arfaxat, Lud, Aram....
Eta Ur eguzkiari emandako izena ere izan zitekeela eta Urte (eguzkiaren ziklo bat). Urartioen inperioa hedatuz joan zela, eta Eguk denen gainetik zegoen Jainko zentzua zuela argitzen zigun, halaxe, orduak eta orduak pasa zezakeen Bittorrek guzti hau aztertu nahian.”. Bere ustetan kasualitate bat beste baten ostean agertzen denean kausalitate bihurtzen da.
Otxandioko jakintsu edo aztiari askok eta askok Sokrates ere deitu izan diogu, Filosofo gutxi izango da munduan gizakion bizitza 6 letratan laburtzeko gai denik. Bittor Kapanagak horrela laburtu zuen:
“iz, in, il. Iz: izatea, In: egitea, Il: hiltzea “. Hizkuntza, ibilian dabilen harria da, darabilguna eta garabiltzana.
*Bittor Kapanaga hil zeneko III. urteurrenean, haren figura eta obra gogoan, datorren zapatuan, uztailak 12, bere izenaz eta esanaz baliatu izan garen bertsolari eta kantariok, bertsoaldi eta kantaldi ederra ekeiniko dugu Otxandion.
En el artículo de Mikel Etxebarria Dobaran publicado el 7 de octubre en Deia titulado “Borges y los vascos” reseña en varios de sus apartados la palabra “arbola”. No es la primera vez que autores literatos y políticos reconocidos hacen mención de ella.
"Qué raro ese idioma tan antiguo y con tan pocas palabras. Para decir árbol dicen arbola" afirmaba el escritor Jorge Luis Borges. Y es que la gran valía literaria del autor argentino no quita para que desde su desconocimiento sobre nuestra lengua nos lanzara al igual que otros autores "perlas" de este tipo.
Hay quien dijo que había que embalsamar el euskera como objeto de reliquia por poco útil para el presente y en el futuro. Y fue el presidente Adolfo Suárez quien lanzara aquella sentencia, según la cual no se podría impartir Física Nuclear en euskera. "Para hablar de física nuclear en euskera sólo hay que saber dos cosas: física nuclear y euskera", contestaron tanto Pedro Miguel Etxenike científico euskaldun consagrado de renombre internacional y Jose Ramon Etxebarria doctor en física.
Pero me remito a la palabra arbola y a su significado. El euskera nos lleva al conocimiento de una cultura ancestral donde su origen y construcción y relación con la naturaleza es básica y primordial. Un idioma y una cultura nacida de la relación con la naturaleza y de los frutos derivados de ella.
Recuerdo las horas que pasaba con Bittor Kapanaga hablando de cómo sería la vida del tiempo de los árboles, la vida de hace dos mil, tres mil, cuatro mil años, donde el árbol era el elemento básico de subsistencia como hoy puede ser el petróleo o cualquier elemento tecnológico. Y quedaba maravillado cuando en algún paseo por la naturaleza o yendo hacia los bosques de Orisol me iba nombrando uno a uno decenas de árboles y plantas que yo desconocía.
“Recorrí las voces vascongadas y vi en ellas puntualmente observadas todas aquellas reglas que nos dejó vinculadas la naturaleza […] Nuestras raíces todas ellas tienen un propio y peculiar significado: pero un significado no arbitrario, no forjado por el ser humano a su antojo, sino un significado prescrito y delineado por la propia naturaleza” son palabras del lingüista y estudioso del euskera, el durangués, Pedro de Astarloa (1752-1802).
El árbol daba calor, alimentaba, daba cobijo y su madera avivaba la luz en la oscuridad, se construían con ella el hábitat y todo tipo de útiles y enseres, era por tanto un congénere sagrado en la subsistencia de las personas. Y no existía un árbol sino cientos, miles de árboles diferenciados, según para qué fin. En esto sí que se puede afirmar la consabida metáfora de que "El árbol no nos deja ver el bosque", porque centrarnos en un solo árbol es olvidarse de los miles de árboles, en la impronta de cada una de ellos y en sus distintas utilidades y significados. La sabiduría se constriñe cuando la personalizamos solo en la exclusividad de un sujeto o de un objeto.
Lo que para nosotros hoy en día apenas tiene ningún valor diferencial, un árbol de otro árbol, para el hombre antiguo era de vital importancia. No me imagino hace dos mil años, y ni siquiera en la actualidad a un padre baserritarra decirle a su hijo, mira hijo allí hay un árbol, o en esa rama hay un pájaro, sino que especificaría la clase de árbol y la clase de pájaro. Y posiblemente en ese ser uno con la naturaleza, desde su agudo sentido y sabia intuición discernían mejor que nosotros a una persona de otra.
Llamar árbol al fresno o al manzano es como nombrar a todas las mujeres María. He aquí la riqueza de nuestra lengua. Pero demasiadas veces la fútil modernidad nos lleva a análisis parciales incorrectos y nos deriva al rechazo de lo antiguo por principio. Haciendo un símil, es como si sólo al joven hay que atenderle y dejar morir al anciano. Afortunadamente el viejo euskera está joven y activo, tiene dotes modernas y avanzadas, nos sigue aportando claves en el conocimiento y funcionamiento de las cosas, y sus raíces van echando retoños y sus ramas extienden frutos.
Ha habido árboles sagrados cuyo significado y simbología ha trascendido hasta nuestros días. En el panteísmo originario existía la veneración de los robles como protectores vivos de los vascos. Y se hacía la oración ritual de pedir perdón al árbol cortado: "Guk botako zaitugu eta barkatu eiguzu" (Te derribaremos y nos perdonarás). En la cosmovisión panteísta existe el politeísmo y no el monoteísmo.
Por nombrar la simbología de algunos árboles:
*Haritza: roble, símbolo de justicia y libertad.
*Lizarra: fresno: símbolo de fuerza, árbol sagrado de anuncio de verano.
*Urkia: Abedul: árbol de la iniciación, actúa como protección.
*Árbol malato, árbol que delimita los lindes, defensa de un territorio.
*Artea: Encina: árbol de la paciencia y sosiego.
*Hagina: Tejo: árbol de la muerte… La naturaleza aglutinaba todo y era en aquél tiempo la señal que revelaba la inmortalidad.
*Pero lo que posiblemente desconocía Borges es que la palabra árbol según todos los indicios tiene raíz etimológica vasca. Para el término arbola, tenemos la raíz ar- presente en una amplia familia de palabras relacionadas con los árboles y la madera: artea, aritza, arburu (cabeza de viga o tocón), arba (puntal, leña cortada) arbutz-adar: rama de árbol, arotza (la persona que trabaja la madera, carpintero.
Indagar en la ordenación de la raíz/raíces de nuestro idioma y profundizar seriamente en ello es el camino que les toca a los filólogos y estudiosos de la lengua. Ya lo decía Kapanaga "Hay demasiados malos hábitos y el sistema imperante nos castra. Ocurre muchas veces que entre otras lenguas antiguas, el moderno latín, lo engulle todo, y son capaces de decir que la nieta ha parido a la abuela… y entonces no hay reflexión que valga".
Y del tiempo de los árboles al tiempo de la tecnología. Recuerdo aquella frase de Steve Jobs: "Si pudiera, cambiaría toda mi tecnología por una tarde con Sócrates". Sabemos que la influencia de Sócrates modificó con profundidad el pensamiento filosófico occidental. Y sabemos que la influencia de Steve Jobs ha cambiado nuestra manera de vivir, donde la tecnología es el alimento vital de subsistencia. Pero al igual que Steve Jobs no olvidó la sabiduría ancestral sino que supo atraer a su mundo esa sabiduría. Tenemos en nuestras manos afortunadamente un punto de referencia primordial para analizar y entender el pasado y obtener respuestas para el futuro.
Trabajar 11 horas durante tres días es lo que propone Carlos Slim, el hombre más rico del mundo. Slim afirma que el trabajo es una responsabilidad social y una necesidad emocional y que la edad de jubilación se podría atrasar. Según Slim su propuesta mejoraría la calidad de vida de las personas, crearía una fuerza laboral más productiva, y daría pie a nuevas actividades de entretenimiento y otras formas de estar ocupado.
Esta propuesta puede sonar extraña, pero hubo una antigua civilización cuyos vestigios se recogen en el euskera en la que el calendario laboral se organizaba de una manera que recuerda a la propuesta por Slim. Por una parte el trabajo activo o productivo se realizaba en tres días: astelehena ( primer día de la semana), asteartea ( entre semana) y asteazkena (fin de semana). Por otra parte, el trabajo instructivo, reflexivo-meditativo o de estudio y de descanso estaría repartido entre el jueves (Osteguna/Eguena) día de adoración, meditación, oración a Dios, al universo, el viernes (Ostirala/ Bagerikua) día de oración a nuestros antepasados, el sábado o larunbata/laurenbat (un cuarto de mes lunar) día de adoración a la Luna como regenta, fecundadora y avivadora de la naturaleza y, por último, el domingo (igande) se destinaría al descanso.
Si seguimos el consejo del sabio de Otxandio Bittor Kapanaga y nos lanzamos a desarrollar este presente hacia el futuro examinando nuestro pasado, a través de innumerables mensajes atemporales de nuestra lengua, podemos afirmar que en el orden matriarcal del que se hace eco el euskera se podría esconder la clave para un nuevo modelo de organización económica. Como el mismo Kapanaga proponía, interpretar bien los signos nos podría llevar a otra forma de pensamiento y de actuación para la mejora del bien común.
Pocos filósofos habrá en el mundo en el que hayan sido capaces de resumir la vida en seis letras. Bittor Kapanaga así lo resumió. Iz: ser. In: hacer, Il: Morir. El devenir humano según Kapanaga se sustenta bajo la composición de los fonemas AR/UR y sus derivados(apegados al ser, a la tierra y a sus frutos), y GO(Espíritu, cielo, Dios, deseo, fuerza interna…) como alimento de fuente energética.
En Julio del 2011, un mes antes de su muerte le pregunté:
-¿Quién, cuándo y cómo podemos cambiar esto?
-¿Quién? Nosotros.
-¿Cuándo? .-Todos los momentos son provechosos.
-¿Cómo? Con La cabeza caliente y los pies en movimiento.
-¿A dónde vamos Bittor? –“Si supiéramos, la inteligencia es la madre de la paciencia y hay tan poca. Se ha de cambiar el sentido. No darse cuenta dónde estamos es grave. Pero no saber qué queremos es aun más grave.”
Es evidente que algo se está moviendo. En una reciente entrevista el Papa Francisco afirmaba. “ la gran revolución es ir a las raíces y reconocerlas. Nunca se puede dar un paso en la vida si no es desde atrás, sin saber de dónde vengo, qué apellido tengo, qué apellido cultural o religioso tengo.”
“Primum vivere deinde philosophari. Pero, más allá de disquisiciones teórico-filosóficas, antropológicas, lingüísticas o teologales, en las decisiones políticas y en las relaciones y acuerdos que se establezcan entre la sociedad y el poder está todo. El orden mundial, si ha de cambiar, nos ha de llevar a vidas más justas y más dignas y no a lo que nos ofrece la indignidad del capitalismo especulativo. Y las nuevas fórmulas han de estar basadas no en variantes más dictatoriales sino en la recuperación de un equilibrio perdido.
En este nuevo ordenamiento que propone Slim, se establecería un orden general donde el tiempo fuera un elemento fundamental para acumular mayor conocimiento y mayor disfrute. Por otra parte, siendo la productividad y el consumo los dos parámetros que rigen el funcionamiento del Capitalismo, está claro que a menor desempleo, mayor capacidad de compra, por tanto, mayor productividad y mayor consumo.
En estos tiempos regidos por un cambio permanente de nuevas tecnologías, lo nuevo se habrá de reforzar con parámetros que nos lleven a la motivación y a la esperanza colectiva más que a la práctica insolidaria del sálvese quien pueda. Y, ante el sistema imperante del capitalismo patriarcal, que basa su “status quo” en las finanzas especulativas pero que no encuentra salida a la crisis que él mismo ha creado, el futuro orden mundial debería acercarse a un espíritu matriarcal que avive la concordia y fomente oportunidades sociales básicas, promoviendo la creatividad bajo las bases democráticas de protección matriarcal e impulsando la interculturalidad entre las personas y los pueblos.
Son las relaciones sociales las que dan sentido al funcionamiento de la sociedad y el nuevo cambio necesitaría de un proceso de construcción colectiva. Fomentar el empleo e ir al rescate de los valores y a la búsqueda de nuevas formas de entendimiento y de unas relaciones sociales más equitativas debería ser el cometido.
La realidad es la que es y las propuestas utópicas imperan sólo cuando el agua llega al cuello y no hay otras salidas. No sé si estamos lejos de ello, pero el cambio en nuestra manera de pensar y actuar es tan necesario como urgente. Los hechos son eternos y el tiempo vuelve y “Roma no se hizo en un día”, pero quizás es hora de mirar más atrás de la época de la Roma imperial para seguir adelante.
El sorprendente éxito de Ocho apellidos vascos ha roto todas las previsiones que más allá de análisis cinematográficos nos lleva a pensar en causas relacionadas con aspectos psicológicos y sociológicos.
Está claro que además del guión muy suelto y ocurrente y la buena dirección de Emilio Martinez Lázaro, los dos protagonistas masculinos, tanto Dani Rovira cono Karra Elejalde sin sobreactuar ni forzar la situación, bordan su interpretación.
En esta historia tan sencilla como simpática, la risa y la ternura se entremezclan como los dos aspectos fundamentales del éxito. Humor y amor es el argumento y es la tónica.
Estamos desenterrando muchas cosas en estos tiempos, y lo bueno es la capacidad de asimilación de la sociedad que necesita de historias que le cautiven. Ocho apellidos vascos ha cautivado y de, una u otra manera, ha tocado la fibra sensible.
Siempre he pensado que a pesar de nuestra rudeza en muchos aspectos y de la seriedad y crudeza argumental de la política, nuestro pueblo ha tenido y tiene una sana ironía y que esto es algo intrínseco a muestra manera de ser, quizás demasiado frenado y limitado durante muchos años, y que sólo se hacía ver una parte del iceberg. Felices los que saben reírse de sí mismos, y un pueblo que sabe reírse de sí mismo, es un pueblo sabio.
Yo, que soy amante del cine de Pasolini, viendo historias como “Cuentos de Canterbury”, me preguntaba: ¿No habrá un cineasta que entresaque estos temas de nuestra Euskalerria profunda, tan real y tan sarcástica como la vida misma? Pues, Zorionak a todos los componentes de Ocho apellidos vascos, porque han sabido conjugar el humor con amor, y han abierto una veda para contar historias de otra manera a la que estábamos acostumbrados.
Seguro que hemos encontrado muchos personajes parecidos a “Koldo” en nuestro paisanaje. A mí, que soy de las faldas del Gorbea, el personaje de “Koldo” me recuerda a hombres similares en mi entorno, rudos pero tiernos. De hecho, cuenta Karra que se inspiró para la representación en parte de su familia paterna.
Dani Rovira, “Antxón” brilla como actor cómico, chico sevillano engominado que para la conquista del amor a una vasca se hace pasar por euskaldun. Clara Lago “Amaia,” escenifica a la mujer vasca, dura, seca y cortante. Y aquí salen las opiniones variopintas de nuestro carácter y espíritu matriarcal.
Opino que el carácter es genética y es invariable en el devenir de los tiempos, donde el entorno nos influye y nos coarta. He aquí la singularidad y la diferencia de culturas y de comportamientos. Evidentemente hay de todo como en botica pero el sentido colectivo-grupal y de pertenencia más allá de lo personal e individual es un hecho distintivo en el mundo vasco. A modo jocoso se dice: ¿Cuando se casa un vasco? cuando se casa la cuadrilla.
El éxito ha sido “Superar los tópicos” afirma Karra, puede, pero yo creo que el verdadero éxito es adentrarse en aspectos que hasta ahora se tocaban muy seriamente y siempre con un tamiz ideológico y que no nos dejaba ver los pareceres de una sociedad que de una forma innata necesita y sabe reír y emocionarse de aquello y con aquello que parecía intocable.
La escena del reencuentro de Koldo con su hija Amaia después de años de no verse, me lleva al recuerdo de mi regreso de un viaje de nueve meses, queal bajar del autobús, 60 mts. frente a la casa de mis padres. Mi padre me mira, arranca su DKW de repartidor y se va sin esperar a decirme un hola siquiera. La relación con mi padre era muy buena, pero el único abrazo que yo recuerdo haberle dado en 30 años, fue en el Musical de Iparagirre donde él hacía de músico callejero.
Oímos una y otra vez que los vascos somos parcos expresando nuestros sentimientos. Se nos dice que somos fríos, sobrios y rudos e incapaces de poner palabras a nuestros sentimientos. Así somos, poco besucones, poco expresivos en nuestras formas, pero con sentimientos a flor de piel. “Dame un besito ahora que nadie nos ve”: con estas palabras despidió una madre a su hija de diez años, a la que no iba a ver en un año. “Lo nuestro es tremendo”, me dijo aquella niña, ya adulta, y me contó de nuevo lo que sintió entonces cuando su madre le dijo aquella frase que se le quedó grabada.
También me contó una paisana que el día de su boda le pidió un beso a su novio y éste le respondió: “Luego, luego, que ahora nos ven”. ¡Cuántos hay que jamás se hayan besado ni abrazado, ni siquiera rozado con sus familiares!, ¡cuántos!.
Este filme en muchos aspectos relata un compendio de lo que somos. No se trata de un defecto ni de una virtud. Se trata de que hay una base real de ese carácter nuestro y una exposición de que "somos así". A un vasco, nos cuesta decir Maite zaitut-Te quiero, pero si nos preguntan decimos, “pero Amaia, si te quiero más que la hostia”.
Esta comedia romántica, salvando las distancias, tiene un trasfondo parecido a las películas de Cantinflas o de Charles Chaplin que conjuntaban amor y humor caricaturizando la situación cultural y socio-política. En este caso, metiéndose dentro de ella con toque irónico o sarcástico.
Aparte de reírnos, ha tocado el corazón. Y esto, además de tremendamente positivo, es la base del éxito. Humor rima con amor.
Ekonomiaren gorabeherak direla eta, arduratsu dabil ingurua. Ez du inork asmatzen eta, gauzak okerrera egingo dutelakoan oraindik, zalantza eta beldurraren pean gaude guztiok. Nahinon entzuten da gauza bera. Egoera latza eta irtenbide eskasa. Gainditzeko, arazoen oinarrietara joatea dagokigu. Eta hantxe, geure baloreetan aurkitu behar erantzuna. Ez dugu prebisio onik izan, eta akatsak zuzentzea erraza ez bada izango ere, geure irudimena areagotuz lanari ekitea dugu irtenbiderik egokiena. Lanari diot, ahal duenak eta gai denak. Baina bada holakoetarako esaldi esanguratsu bat Arratian, “ekine baragarrie dok!”
Eta halaxe da, bizitza bera ere ez ote ba baragarria, edo barregarria?, “ Gosea eta gaixoa baragarriek dozak” dino esaerak, beraz, bereari ekiten dionak etorkizun sendoa du, ekiten duen gizakiak eta ekiten duen herriak, etorkizuna bere gain du. Ekiten-ekiten ibili izan gara eta gaur, gurean, arlo askotan eta ikuspegi askotatik, atzo baino hobetoxeago gaude, zertan esanik ez. Herri esamoldeari kasu eginez, argi dago, edozein akatsei aurre egiteko, sinestean eta ekitean dagoela gakoa.
Begibistakoa da ekonomiaren gaietan ez dela haize freskorik arnasten aspaldion bazterretan. Argi da guztiok pairatzen ari garen une ekonomiko gogor honek bere zamak dakarzkigula. Baina, gogoan dut Arratiar ezagun batek behin esan zidana: “Beitiok, hemen bereari gogor ekiten dautsanak burutzen jauk! Hau halaxe izan dok eta halaxe izango dok ”. Beraz, egonak balio ez duenez, ekinak ezina du burutuko.
Herri esaerak izatazuna eta egonkortasuna du eta garai zailetan ekonomilari adituek Krisi honen irtenbide argirik ikusten ez dutenean, atzera begiratzea derigorrezkoa dugu. Zeren, Krisi hau, ekonomikoaz gain balore krisia dugu. Eta guztioi tokatuko zaigu bertatik ikastea. Holakoetan, esperientzia duen jendearengan gehiago sinestu behar, lorepontzitik erreskan atera berri diren guru berriekin baino. Beti ere, herri senetik datozkigun iritziak baliagarriagoak ditugu. Eta, errezetak izatekotan, gehiago ditu esperientzia duen gizakiak letradun gizaki juppi berriak baino. Erremediorik hartzekotan, labe gorian eta lapiko barruan lanean ari direnengandik hobe, lapiko gainean bor-bor dabiltzanengandik baino.
Atzerantz bagoaz eta historiara begiratuz, garai guztiak dira antzerakoak, goraldiak eta beheraldiak ditugu tarteka. Baikor guneak eta ezkor guneak. Eta bizitzaren joanean, dena dugu ikasgai, dena dugu berri eta dana baliogarri. Garai honetan, zinez, egoera hausnartuz, gogoeta egitea dagokigu. Eta bakoitzaren joanean norekin joan gaitezen eta eta norekin ez, kontuan hartu beharko dugu! Hauxe, baliorik ederrena geure ikasbidean. Ez dira denak berdinak, ez gara denok berdinak. Bidean, bultzatzen zaituztenak daude eta beheratzen edota oztopatzen gaituztenak.
Egoera latzetan, norberarengan sinestu beharko dugu eta bilatzekotan, bidean lagun izan dakigukeen hori bilatzea derrigorrezkoa dugu. Badira bidaide onak, badira era berean ezbeharrekoak ere. Baina gauden garai honetan, baikor den jendea behar dugu inguruan. Bizitza laburregia dugu erneguz eta penetan bizi izateko, eta esperantzari lotu behar gatzaizkio nahitanahiez. Izan dira garai okerragoak, izan dira baita urte eta sasoi latzak, gure aurrekoak ondotxo dakite hori. Eta bestalde, gure herrian, aspaldiko partez itxaroten genuen argi berri bat agertu zaigu.
Agertu zaigu edo guztion artean ekarri dugu. Eta ilusio berri honek bide erakargarrietara eraman behar gaitu. Badugu pozik egoteko motiborik. Badugu zeri ekin.
Eta joan goazen honetan, bizitza, Bittor Kapanagak ziozkun legez, ibilbidea dugu: IZ(Izan) /IN(egin) eta IL, horixe dugu guztiok. Hasieratik amaierarako tartean, geure izatea eta geure egitea dugu eta ingurarekiko elkarkidetza. Ez beti ona, ez beti gustokoa. Baina beti ere, merezi duena. Batzutan geuk aukeratzen duguna da, besteetan, bizitzak berak, aukerak -onak zein txarrak-, ematen dizkiguna.
Bizitza, Ilusioz eta desilusioz beterikoa dugu, garaipenez eta itomenez hornitutakoa, une pozgarriak zein mingarriak dituena. Gizakia eta herri baten ibilbidea guztiz dugu antzerakoa. Herriak, bitzitzaren joanean joanengo gizakiok egiten ditugu, eta izan ere, gizaki borrokalariak eta tentelak daude, herri tematiak eta nagiak. Jaio egiten gara, baina egin ere geuk egiten dugu, geure aburuz eta inguruaren eta egoeraren zirkustantziaz. Helburu argia duten gizaki eta herriak daude eta helburu argi bakoak, ergelak. Ekiten dutenak daude eta ekimena bertan behera uzten dutenak. “Ekilarie dok hori, eta burutuko jauk, hori alperrik ez dok galduko!” Halako esamoldeak barra-barra daude gurean.
Beraz, Joan goaz eta, Juantxo Astondoa Gorbeiako artzain xelebreak esango ligukeen legez, nora joazak ba horreik?, horreik, doazen lekutik etorri be egingo dozak! Bazen, neure herrian, oraintsu joandako beste gizaki xelebre bat ere. “Ai onak zauzie zuok, ze uste duzue ba, sopa boba jaten, Estaduen konture bizitea beti ala! Bai, majo jauk!”.
Ba horixe, hemen argi jagok. “Sopa boba” jan edo ez jan, “egurginaren lapikotxetik abadearen lapikotera” pasatu izan garela. Eta orain, gauzak urritzen-urritzen hasi diren honetan, bakoitzak bererari ekin behar. Arratiarron arabera, orain arte be ekin jeutsaguk eta hemendik aurrera be ekin beharko jeutsaguk! Badakik, ekine baragarrie dok eta burua argi dabilenak eta gogoa daukanak, burutuko jauk!. Ingoetxoaguk ba!. Horixe baietz!.
Pero, ¿qué es lo que queréis los vascos? me decía hace poco un amigo madrileño, si tenéis plenos poderes, tenéis una amplia autonomía, un parlamento, poderes fiscales, control sobre la mayoría de los asuntos de salud, educación, cultura, incluso tenéis una policía propia”.
Me temo que lo que queremos los vascos es ser no diferentes a ti como ciudadano español que eres, sino ser como tú, es decir un ciudadano vasco que piensa, decide y actúa como vasco. Un ciudadano de la aldea pequeña que se abre como tal a la aldea global.
Si a mí me quisieran, le replicaba yo, deberían querer y aupar mi cultura ya que España en teoría es “un país plurinacional y pluricultural” pero no es así, no ejerce como tal, y la realidad es que de mi cultura apenas se sabe nada, ni interesa saber. Y yo siempre opino que a quien no te quiere le dejas de querer. Esto pasa en las dos direcciones, así pues inevitablemente la opción única y válida y no hay otra, es que el sistema patriarcal imperante le deje decidir al vasco lo que quiera ser. Eso y no otra cosa es la grandeza de la democracia, que siempre debe guiarse por la equidad, por el sentir mayoritario de los ciudadanos y el respeto a las minorías en su actuar. Pero está claro que el nacionalismo dominante tiene un escaso sentir democrático y que no admite las exigencias del nacionalismo subyugado por él.
Ayer mismo vimos un claro ejemplo de despropósito de esa “España, una, grande y …menos libre”, cuando el seleccionador nacional de la sub-19 le despoja la enseña asturiana al jugador asturiano Juan Muñiz. Ya lo dice el refrán: “Cómo quieres que te quiera si a mí no me quieres”.
España tiene un problema de Estado en un Estado lleno de problemas.
La economía española está en periodo de desánimo, pero la política está estancada y necesita un cambio de percepción porque el agua que no fluye se pudre. Es inevitable que abra resortes, compuertas y canales para que el agua discurra en beneficio de todos.
Imaginémonos por un momento una Euskadi independiente de España. -Lo veo inviable me contesta mi amigo. Ya ya, pero nada es eterno e intocable; imaginémonos que por un deseo, necesidad o convicción de cambio constitucional se refleja esa posibilidad, ¿que pasaría?. No pasaría nada, absolutamente nada. Evidentemente seguiríamos manteniendo relaciones en todos y en cada uno de los aspectos. Los unos cooperaríamos con los otros, en la cultura, en el deporte… y por supuesto en la economía que habría de fluir y confluir. En la Europa multicultural y descentralizada habrán de circular todo tipo de transacciones. Habría exenciones fiscales, es decir, estaríamos libres de pagar impuestos a España. Obviamente tampoco obtendríamos ayudas o beneficios de ella. Nos deberíamos a Europa como Estado propio e independiente. Eso sí, todo esto no sería por un privilegio sino por derecho propio.
Llegado el caso en el que El País Vasco fuera un Estado independiente, Euskadi dejaría de ser nacionalista, para ser y proclamarse sólo como vasco. Sinceramente sería lo más conveniente para ti como para mí. Pero para eso han de cambiar muchas cosas, primero el prisma ideológico de mirar y analizar las cosas, desquitarnos de los dogmas, superar los miedos y movernos de acuerdo a la realidad. La realidad es tozuda y la decepción de unos es la satisfacción de otros. Le dije a mi amigo que el sentir mayoritario de los vascos es cual es, y esto en democracia se ha de respetar.
Le transmití que el nacionalismo en su configuración y planteamiento es pura topografía sentimental. Somos lo que sentimos, y es lo que nos mueve. No es un invento como nos quieren hacer creer, sino que se construye sobre lo que existe. Cuando Iparragirre acuñó a mediados del S. XIX su Gernikako Arbola es porque dio nombre y sentido a algo que estaba en el corazón de las personas, cuando Sabino Arana teorizó y dio forma y contenido al nacionalismo, no lo inventó, sino era reflejo de lo que vivía. Cuando Picasso pintó el Guernica, no lo inventó sino reflejó la angustia que allí se vivió.
“La invención del nacionalismo” afirman “ilustres historiadores y politólogos”. Pero, a decir verdad, casi nada se inventa, todo viene por un sentir, por un vivir y por una necesidad de plasmar lo que se vive: Es la razón del sentimiento. Y “El sentimiento es sagrado y mueve montañas”. Muchas son las poesías, canciones que hacen referencia a la tierra, al sentir topográfico. Canciones que perduran y que almacenamos en nuestra memoria y en nuestro corazón. Por citar algunas: Oi Lur, Oi Ama Euskalerri, Agur Zuberoa, Hara nun diran, Agur Euskalerria, Gernikako Arbola, Ikusi mendizaleak, Araban Bagare…
Y mi amigo me comentó, pero has leído que van a prohibir pasar la Vuelta Ciclista a España? y ¿lo que ha dicho la concejal de cultura de San Sebastian con respecto a la venida de las estrellas de cine? . Yo le contesté que no me muevo por un prisma ideológico sino sentimental y le comenté que soy partidario de que vengan todas las estrellas del mundo y que troten todas las bicicletas sean de donde sean, porque eso no hace más que engrandecer nuestra tierra y nuestra forma de ser. Pienso que si un pueblo tiene clara conciencia de lo que es no tiene por qué preocuparse, y por tanto por qué oponerse a este tipo de eventos.
Valga mi definición de considerarme euskaltzale y abertzale en el sentido más profundo y amplio de miras y horizontes. Es decir, me reafirmo y aplico aquello que hace ya mucho plasmara nuestro bardo Iparragirre "Eman ta zabal zazu munduan fruitua". No se trata de imponer banderas ni fronteras, se trata de plasmar cada cual lo suyo y proclamar desde allí la interculturalidad.Y es por ello, que me parecería una falta de sana identidad y de perspectiva que cortáramos el camino a las estrellas y el camino a las bicicletas. Me reafirmo en afianzar y expandir nuestra cultura, lo mismo que en atraer otras culturas y otros eventos que dan, no cabe duda, más empaque a lo nuestro. Por ello, lo uno no quita lo otro. En cuanto al futuro de mi pueblo, le dije a mi amigo que soy optimista, pero que en estos tiempos de crisis y de cambio a todos nos va a tocar reflexionar y mucho.
Hay una inscripción que aparece en uno de los salones, junto al fuego bajo del Castillo de Urtubi. “BILTZEN, BEROTZEN, B(P)OZTEN”. Juntándonos, calentándonos, alegrándonos. Es quizás, el momento en el que debiéramos de aplicar este nuevo discurso de avivar el Fuego de la madre, que nos de refugio a todos, e ir desterrando las proclamas y discursos patriarcales de resistencia e imposiciones.
Quizás y a pesar del exacerbado individualismo y materialismo de hoy en día, sean tiempos de volver a nuestro origen matriarcal de arrope y de recogimiento, de promover la confianza y la convivencia, de afianzar e impulsar el naturalismo que surgió como una derivación del realismo. Son tiempos de cuidar la casa desde dentro y desde fuera y para dentro y para fuera. A todos nos va tocar aplicar el sentir topográfico con inteligencia y sentido común. Son tiempos de aceptar la realidad y de convencer mas que de vencer. Son tiempos de nuevos procedimientos.
A quienes nos dedicamos al arte, se nos acusa de pecar de demasiado ingenuos, pero, contamos lo que sentimos. Y digo que el ensueño y la determinación son indispensables para cualquier logro en la vida.
Para acabar, algunas anécdotas que me han sucedido en estos días. Me topé con un analista periodista, y me dijo, Gontzal, eres un iluso y un ingenuo. Pero sigue así, remarcó en su despedida.Otro Sr. me para y me dice, Gontzal sigue escribiendo sobre lo que somos y sobre nuestra identidad. Y continuó diciendo “…yo soy nacionalista porque me sale de los cojones, porque me gusta más la merluza a la vasca que los chanquetes”. Todo ello lo dijo con convicción pero con sorna. ¡me reí claro está!.
Y me decía un simpático ecuatoriano empleado en una panadería: “aquí con la crisis la cosa se está poniendo fea y he decidido marcharme a mi tierra. Lo que me da pena es que mi hijo quiere a esta tierra, sabe euskera y es del Athetic. “Me da pena por él porque se siente de aquí” remarcó.
Este pueblo es muy persistente en sus sentimientos, debe ser cuestión de carácter. Aquí, la evolución topográfica se inscribe con la fuerza energética del sentimiento que es capaz de abrir canales para que el río llegue al mar. En fin, no se si mi amigo captó todo lo que dije o lo que le quise decir. Pero es la evidencia de nuestra topografía sentimental.
Inork ez du dudarik garai berrietan gaudela, garai zahar-berrietan esango nuke nik. Eta garai berriak eredu eta etekin berriak behar ditu hartu eta eraiki. Garai berriak gurean, aintzinakoen balioaz, ezagupenaz eta jakituriaz atondu beharko dira. Aurrera ekiteko osagai esanguratsuez baliatuz, belaunaldi eta garai bakoitzaren ezagutzaren eta ikasgai horien batuketa beharrezkoa dugu. Zeren, esana da, historia ondo ikasten ez duena, bizi izan duena errepikatzera behartuta dago.
Gogoeta sakonetako garai berrietan gaude, pitxar bat apurtzen eta hustutzen doakigu eta guztiok hondoratu gaituen krisi sakonak ekar diezazkiguken aukera berrien bila ari gara etengabe. Garai berri honek etxearen izaera landuz, etxeko landareak ureztatuz, etxekoen arteko euskaldunon egunoroko bizitza, lana eta konbibentzia areagotu beharko du. Hitz egiteko modua ere biziagoatu eta geureagoatu beharko du. Beraz, etxea, etxekoak eta janariak berotzeko balio zuen sua, bizitzaren sinbolotzat dugun sua, abegi oneko sua zentzunez berpiztu beharrean gaude.
Gaur ordenagailu, tfno mugikorrak, telebista eta abar dira biltzen gaituen esparruak. Beraien baliopidean eta erabileraren menpe gaude eta beraien esklabu gara. Inoiz baino askatasun gehiago dago eta inoiz baino lotuago eta kontrolatuago gaude. Informazio eta desinformazioa, egiak eta gezurrak ere halaxe datozkigu, eta marionetak baitginan, geure egiten ditugu gehienetan, hausnarketa askorik egin gabe. Garai moderno honetan, sentipenaren arrazoietatik urrundu nahi gaituzte. Baina joanean-joanean, zerbaitek huts egin die.
Eta gu, bide berri honetan, bide zaharren jakintza beharrean aurkitzen gara, etxeari eutsiz helburu argira begiratuz. Bizitzeko, bizi irauteko gauzak argi edukitzea beharrezkoa dugu, nahiz eta gure solairuan gauzak argituz doazen. Oraingoz orokorrean gauzak ez daude argi. Indarra, poterea, agintea eta edukina nagusitu izan dira bizitzaren arrazoi gisa. Hauxe, modernitatearen paradigma. Erabilera eta praktikotasun guztiak teoria eta pentsakera bati lotuak daude orain eta hemen. Euskal Herri honen etorkizunak modu berriak, edo berri zaharrak eraiki behar ditu nahitanahiez.
Beti esan izan da euskaldunok aurrehistoria dugula historia bera baino handiagoa eta zabalagoa, sarkorragoa. Beti aipatu izan da gure kultura amatasun edo matriarkalismoari lotua dagoela. Biztu dezagun beraz, izan garena eta jar dezagun garai honetako gizarte aurrerakoienean. Aitaren indarra erabili dugu euskaldunok urteotan, amaren sua barik, halaxe izan da, halaxe behar zuen izan, eta horrelaxe iraun dugu. Baina gaur eta hemen, konzeptu berri-zaharrak bizten doazkigu. Amaren izatea, afera, egitasmoa, abegia, begirunea… abagune berri honetan guzti hori berpizteko garaia delakoan nago.
Aspaldi da Jon Sarasuak ete bestek plazaratutako gogoeta, “amaren sua” ikuspegi kulturala erabiliaz, kultura politiko berri baten beharra aldarrikatzen zutena. Gabriel Arestik ezagun egin zuen “Nire aitaren etxea defendituko dut” poemaren balioaz jarraitu izan dugu urteotan eta akaso, orain eta hemen aspaldiago bateko“Amaren sua berpiztuko dut” aireratu beharko genuke. Etxea (familia biltzen eta bizi den espazioa) aitak zainduko bazuen ere, amak gobernatu izan zuen gurean aintzinako garaietan.
Eta gure historiara joanik, aspaldi batekoa da baita, Lapurdin, Urruña udalerriko Urtubiako gaztelu barruan eta bertako behe-suaren goikaldean dagoen inskrizpzioa, “BILTZEN, BEROTZEN, BOZTEN” . Hantxe biltzen ziren suaren inguruan, hantxe berotzen eta (b)pozten. Suaren ondoan pozaren pozez hizketan igaroko zituzten seguruenik orduak, egunak, urteak. Zertan esanik ez, BILDUren emaitzak ideia eta gogo honen saria direla, gogo eta eritzi anitzen bilduketaren sorkuntza premiaren saria.
Dirudienez, Urtubiako gazteluan agertzen diren hitzak, XIX. mendean Henri Larraldek bertako jabea zenean idatziak dira. Ez dira nolanahiko hitzak, urte eta mendeetan zehar bertan egon izan direnak eta gaurko garai ilusiogarri hauetan oso esanguratsu eta aipagarri direnak. Historia luzea bezain interesgarria du bere horma eta inguruetan Urtubiako gazteluak. Pio Baroja idazleak ere “La dama de Urtubia” izeneko errelatoa idatzia zuen. Maitasun istorioa, akelarreak eta sorginak tarteko.
Behe suaren goikaldean agertzen diren hitzak esanguratsuak badira ere, gaur eta hemen badakigu jakin euskal pentsakera patriarkalaz bizi garela eta honen gainean arautu dugula egitekoa, eta hau aldatzea ez dela egun batetik besterako gauza. Ez da ahuntzaren gauerdiko eztula. Euskaldunon izatea besteei sinetsaraztea, besteei irabaztea baino hobe dela zioskun oraintsu utzi digun eta luzaroan gogoratuko dugun Bittor Kapanagak.
Beraz, aukera ederra eta ezin hobea dugu aurrean euskaldunok eta “hanketan burua, edo burua hanketan” zeri indarra eman, hori da kontua. Besteen buruek zer pertsatzen duten jakin badakigu, eta geure burua ikertu eta mamitu beharko dugu halabeharrez, zer nahi dugun, zelan eta nora joan nahi dugun argi edukiz!. Geure ahalegin honetan, beharrezkoa dugu, non gauden konturatzea eta nor izan behar dugun bidaide.
Esanguratsua Xabier Letek idatzi eta berak eta Mikel Laboak ere abesturiko kanta:
“Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai,
hauts hartatikan uste gabean noizpait giñaden gu ernai.
Eta horrela bizitzen gera sortuz ta sortuz gure aukera
atsedenik hartu gabe: lana egiñaz goaz aurrera
kate horretan denok batera gogorki loturik gaude”
Bittor berriro hona ekarriz, bere hitzetan “bizitza ez da gatxa, geuk egiten dugu gatx”. Bilgune garaietan gaude, batuketa beti da kenketa baino aberasgarriagoa, zirraragarriagoa eta onuragarriagoa. Etxea eta etxekoak zainduz, itxurakeriaren gain, barru barrutik eraldatuz, zentzu aldaketaren premian gaude. “Biltzen, berotzen, bozten”, badugu herri legez zeri ekin, “amaren suaren transmisioa” etorkizunerako ibilbidean gure etxea arautzeko erreferentzia eta akuilua izan dadila. Ez da jarrera txarra, ez eta helburu txarra ere, adarrak, adaskak eta oskolak bota ditzagun sutara. Saminak eta desatseginak ere amaren suaren beroaz hobe zaintzen dira, eta amaren suak eman diezagula geroko bidean beharko dugun abegia, abaroa, adimena eta besteenganako begirunea. Biltzen bagara indartsuagoa izango da gure nahia eta egitekoa, biltzen bagara, amaren sua handitu eta areagotuko da: euskaldun egin, egiten eta egingo gaituen amaren sua.
Oteiza eta Gandiagaren arteko harremanaz, elkarkidetzaz, eta hark honegan izan zuen eraginaz asko eta asko hitzegin da. Bi izakera desberdin, bi sortzaile lan sorkuntza estetikoan, eta garai baten, biak elkarren ondoan.
Barrurantz begiratuz, barrunbea irauliz ateratzen zituen Gandiagak bere poemak. Ixo, zaude! Begiak hertzi, ukondoak mahaian jarri eta hausnarketa sakonean, extasian baitlegoan, halaxe zetozkion olerkiak gure poetari. Barrurik hara, Behetik gorako ibileran.
Oteizaren izakera, bestelakoa zen, guztiok dugu gogoan, leherkorra, barealdian ere trumoiaren burrunba. Oteizaren extasia, hutsari eta kosmosari lotuago zegoen eta hustasun hori dela eta, goitik beheratzen eta bereganatzen zituen gauzak.
Gogoan dut Gandiagari egin nion azken bisitan, agurtzean, esan zidana: “Kontu izan paraboletan idatzi izan direla gauzarik baliotsuenak eta sakratuenak”, geuk ondo deszifratzea da gakoa.
Ezezagunagoak dira eta ezkutuago daude Kapanagaren esanak eta lanak. Otxandioarraren ustetan, euskerak bere aztarnetan dakarkiguna, aintzinako bizikera baten adierazpena da. Iz, In eta Il fonema bikoitzen zentzuetan gure oinarria. izatasuna, egintza eta getasuna, bizibideko konzeptu legez gorpuzten joan zitzaizkigun. “Iz zan eta hil zan”. Oteizaren ikuspegian ere (h)asiera amaia dugu.
Oteizak: “ (Tantos siglos y con tanto glorioso sirviente vasco, sin haberlo reparado; pienso a veces, dentro del sueño, digo, si hubiera olvidado cómo volver de nuestra Prehistoria, pero me despierto y vuelvo).
Eta Kapanagak Oteizari idatzia: “Era importante lo que me decía sobre el planteamiento de constelaciones etimológicas y sobre la relación etimología-ontología.” …“Por mi parte tengo la impresión de que los “gramáticos” son incapaces de ahondar en la filosofía de la lengua y se afanan en tejer musarañas sobre su superficie, haciendo más difícil un estudio en profundidad. Yo admiro mucho más a Uds. Que con intuición saben adentrarse en esos mundos y aciertan a ver a través de oscuridades. Por eso pienso en D.José Miguel y en Ud.”
Garai baten Bittor, kooperatibak sortu eta holako lanetan aritu zen. Barandiarenek esan omen zion orduan Kapanagari: “Bittor, Koperatiba lanetan iharduteko gai izan daitekeen jende ugari dago gurean, baina euskeraren ikertze lanetan aritzeko zeu zara egokiena eta zeuri dagokizu”. Eta halaxe, euskeraren jatorrian eta idorokuntzan ibili zen bizitza osoan.
Argia eta argitasuna eta Iluna eta ilunbearen kontraposizioa, gure euskeraren “jin-jan” hori, inork ez bezain ondo aztertzen zekien Otxandioarrrak. Kapanagaren ustetan hizkuntza da abegirik onena, eta hitzen jatorria eta esanahia aztertzeari ekin zion.
Hirurok izan zioten begirunea eta onespena gure aintzinakotasunaren lekuko eta lemazain izan genuen Aita Jose Miguel Barandiarani. Ataundarren esanetan “aurkitutako aztarnak, gure barruti sakratuak ziren, lehenagoko euskaldunak biltzen ziren abegiak” . Laurok ari zaizkigu bogan orain gure subkonszientean eta euskal zeruetan.
Kapanagaren adiskidea izan den Xabier Kintana euskaltzainak “Rara avis” dio Kapanagaren zehaztapena egikeran, eta izate desberdinak baziren ere, Oteizarekin konparatzen digu gure Bittor. Oteiza eta Kapanaga aldi baten elkartu ere egin ziren. Oteizak bere euskeranganako teoriak sakontzeko Otxandiora egin zuen bisita eta pare bat egunez han ibili omen ziren biak, barra-barra gure hizkuntza araketan, mamia eta zukua atera nahian.
Hutsa, el vacio…. Ezereza, la nada… Imaginatu nahi nituzke biak, airea eta hutsa batak eta Lurra, zuraitza eta garoa besteak.
Hala ba, Bittorrek, “Hutsa es la falta de algo, vacío, error. Pero algunos filólogos y periodistas actuales en su despiste congénito van cada domingo departiéndonos como si tal cosa… Bi ta huts… y eso no es así. Por tanto Bat y su contraposición Bapez o bat bere ez, o su contracción bapez. Bapezna amaitu dute..Han acabado a cero.
Bittor, euskeraren auzian zebilen, bizitza osoan berekautan lanean. Buruartean zeuzkan gaiak, urteak igaro ondoren, geroago eta tinkoago finkatzen ziren bere ustean. Kapanagak ere, Gandiagaren antzera zioen: “Lehenari buruzko dokumentu ikaragarria dugu, hizkuntza, baina ez dakigu dokumentu hori irakurtzen”.
Bittorrek bi maitale zituen, berarengan, “Euskera eta bere baratza”, eta sarritan Otxandioko eta inguruko ohian barrenetan sartzen zen zeozer aurkitu nahian. Naturak berak emandako zurezko enborrak eta erramak ekartzen zituen etxera, gero bere ikututxu batzuk eman eta han zeuzkan etxeko geletan, eskulturak bailiran.
Eta Oteiza, ikaratu egin omen zen naturak emandako eskultura hain dotoreak ikusi zituenean. Eta hara non diotson Bittorri. “Bittor, tienes que poner aquí debajo, OTEIZA. ¡Seguro que los vendes, y caros.!”
Kapanagaren adiskideen artean, gazterik joan zitzaigun Andolin Eguzkitzak zera zioskun, Bittorrek, baserritar on baten letxe, indukzioz ateratzen ditu bere teoriak. Hala ba, Xabier Kintanak kontatutakoa, adierazgarria. Hara non diotson Bittorrek, “Baserri horretan andrazkoak agintzen du!” handik lasterrera eta aurreratxoagoan, “Beste baserri hori frakadunpean dago!” Xabier ikaratuta, baserrian nor bizi zenik jakin gabe zelan demontre zekien Bittorrek han nork gobernatzen ote zuen. Bittor, bata eta bestearen atonduraz jabetzen zen, “Begira ortuaria, lehenengoa, guztiz antolatua, ez da ez landare ez lore ziztrinik bertan. Begitu beste hura, han beste kolore desberdinetako landare eta lore ugari bazterretan”.
Hil berri dugun Steve Jobs-ek esana da,”nire teknologia guztia aldatuko nuke arratsalde bat Socratesekin egoteagatik “. Bittor Otxandioko jakintsuarekin solasaldi ederretan murgiltzeko zoria izan dugunok , bere pentsamendua agerian uzteko eta bere lan gordea aireratzeko gogozko arduran gabiltza. Baliagarri izango zaigun materiala dugu eskutartean. Ea Bittorrek landutako euskeraren misterioak argia egiten digun etorkizunean!
Garai berria, garai ilusiogarria, guztion ahotan da berria. Zorionekoak gu!. Orain bai jakin izango dute normalidadean bizi izan nahi dugun herri bat garela, gure benetako nahiak, gure antsiak, gure garen hori aldarriaren nahiaz gabiltzan herria.
“Euskaldun batek zer gura dauan gatx jakin leike” zioen aspaldi Bitoriano Gandiaga poetak. Euskaldun izan nahi duen herria ez ote?. Bere hitzak dira baita aspaldi baten kantatu genituenak “Esperantzari lehio bat zabaldu omen diote”. Zabaltzen ari zaigun egoera berri honetan, asko dira gogoratu beharreko izen eta gertaerak. Pako Aristik esango zigukeen legez “Hitza eta Memoria dira gizaki eta herri baten baliorik haundienak” Hala bedi, zeren, memorian izango ditugu joandako guztiak, hangoak zein hemengoak, hurkoak zein urrunekoak, memorian geratuko dira ustekabe guztiak. Gure nahiak eta ezinak, gure ametsak eta gure porrotak, geure izana.
Eta motxila bete historia polit, anker, eta garratz eramango dugu aldean. Motxila bete gai, motxila bete asmo, motxila bete desilusio. Baina gure etorkizunerako ibilbidean bidea erraztuko zaigu, seguru baietz! Zama bat kendu izango bagenu bezala gaude euskaldun gehienok. Guztiok irabazi dugulakoan. Oraindik bada egitekorik eta ez gutxi, bada zer konpondu, bada zer egin, bada zeri ekin.
Barru-barrutik sortzen zaizkidan gogorapenak datozkit, izen asko datozkit burura, egun hau amestu izan zutenen aurpegiak, orain gure artean ez direnak, baina pozez blai izango liratekeenak. Eta barruko mina ere sortzen zait haiek egun hau ikusi ez izana. Beraien minak gureak dira. Berri pozgarri hau, euskal zeruetan geratu diren guzti horiek, sentitu izango dutelakoan nago; seguru baietz! eta hemen eta orain, gogoan dut besteak beste, Sabin Intxaurraga lehengusua. Gorazarrea eta esker ona Sabin, egun hau heldu zedin inor ez bezain tinko eta kementsu ibili izan zinelako, Gorazarrea eta esker ona bidean bultza eginez egun hau behar genuela sinestarazi zenigulako, gozarrea eta esker ona gure herriaren historian gorengo mailan izango zaitugun Sabin! Gure malkoak euri balitzozak Sabin, argituko balleuskuezak gainbeherako egunak, gure pozezko malkoetan, bizi izandako oinazetan, heu haugu gogotan!
Josean Artzeren hitzetan: “Galdu dutenekin elkartuko naiz bainan, ez sekulan ez, jokatu ez duenarekin”. Joxeanek iragarri zigun baita, “Udaberriak baino goizago loratzen du zuhaitza xoriak bere kantuz ” Eta halaxe da, udaberria ez da heldu, baina udazken honetan, txorien kantua gozoago eta ozenago entzuteko aukera dugu, txorien hegada aireago eta alaiagoa dugu, eta inoizko baten udaberritu dezakeen esperantza dugu berreskuratu.
Halako egun ilusiogarrian, aurrera begiratzeko desirarik sakonenean, nora joan nahi dugun horretan, nondik gatozen jakiteko besterik ez bada ere, atzera begiratzeko gogoa ere izango dugu. Nik neuk atzera begiratuz, esperantza hitza jarriko nuke beste guztien gainetik, gaurtik aurrera, esanguratsu bihur dezakegun hitza.
Bizitzaren kasualitateak edo kausalitateak, Hegoamerikan dagoen ESPERANZA izeneko herriska batera eraman ninduen 1984 urte mikatz hartan. Giro nahasia zegoen gurean orduan, egoera latza, suntsigarria, argi gabea, egoskorra. Aldi baterako alde egitea erabaki nuen, eta gogoan dut patuak eraman ninduen ESPERANZA herriska hura, Otavalotik gora, Ecuadorreko leku maldanberatsuan kokatua. Berezia zen lekua, mundutik kanpo bailegokeen legez. Euskal parajea zirudien leku menditsu hark.
Gogoan dut hango eskolan Quitxua ikasten zutela bertako umeek. Neure umearoko gogorapenak zetozkidan, nahiz eta nire umearon, Frankoren diktadura kontu, espainolez ikasi beharra geneukan. Baina indigena haiek nire txikitako Gorbeiapeko indigenen trazak zituzten. Hamar bat egunez izan nintzan Ecuadorreko Esperantza herriskan pozean, baina urrunetik neure herriaren aiduru eta bihotz minez nengoen. Ia urtebeteko bidaia haretan, hemendik alde egindako euskaldun asko ezagutzeko aukera izan nuen Ameriketako hainbat herrialdeetan. Gehienak etortzeko desiran zeudenak.
Pasadizo pozgarri bat ere badut kontatu beharrekoa, Quitoko kiosko baten indigena bati erosi nion egunkaria eta, nongoa nintzan erantzun ostean, hala non dinostan: euskera badakizu? Ni zur eta lur hura entzutean, gero jakin izan nuen, hemendik joandako misiolari batek erakutsi zizkiola hainbat hitz euskeraz.
Amerikatik Euskalerriratu eta lasterrera, Santi Brouardekin izan nintzan bazkari batean bere ondoan, etorri berri izan nintzaneko Arrasateko bazkari gogoangarri haretan, Ameriketako istorioak kontu kontari ari nintzaion berari. Ameriketan bizi izandako kontuak idazteko esaten zidan Santik. Handik bi egunera erail zuten bere kontsultan bake bidea ireki eta eratu nahi izan zigun Santi Brouard. Guztiok dugu gogoan nola eta nork egin zuen.
Geroagoan, patuak edo halabeharrak, hala, denadalakoak, Bilbon dagoen ESPERANTZA kalera eraman ninduen bizitzera, bertan izan nintzan hamar bat urtez. Eta kale eta bizileku haretan berreskuratu nuen neure eguneroko joanean aurerra irauteko behar nuen nolabaiteko Esperantza. Eta han irakurri nituen eta orain ere irakurtzen ditut Gabriel Arestik idatzi zituen hitzak, “Askaotik Sendejara Bilbaon Esperantza oso mehar ilun eta laburra da”. Parkatu iezadazu Gabriel poeta haundi hori, “Nire aitaren etxea defenditu nahi ” horren asmoz, esperantzaren iragarri mehar horretan, erratu zaitezela sinetsi nahi dut. Udaberria gauzatuko den esperantzan, ZORIONAK EUSKAL HERRIA!
Gontzal Mendibil
Hoy hace 104 años nació en Bilbao el Padre Arrupe, una de las mentes más preclaras del siglo pasado. Decía el Padre Arrupe que “el mundo es de aquellos que sepan ofrecer y contagiar horizontes y síntesis de sentido, y su tarea más urgente era conseguir estar a la par con el mundo en que vivimos, en sintonía con el hombre de hoy, afrontando con inteligencia y amor el mundo del mañana”. Su huella es indeleble. Su indiscutible virtud es que proyectó luz sobre cómo debería regirse la Iglesia en un futuro.
Arrupe, que vivió en su propia carne las tribulaciones de la vida, nos hablaba de “la situación inestable del creyente”. Vivimos un tiempo de claro distanciamiento entre la feligresía y la Iglesia. La Iglesia oficial ha perdido la hegemonía de años y siglos atrás. Los buenos cristianos, fieles a la obra de Jesús, se han de arropar en la íntima protección espiritual y en la necesaria interiorización de su creencia.
No sabemos hacia dónde va la Iglesia, aunque todo hace pensar que habrá de adaptarse a los tiempos e iniciará un proceso de secularización. Sería en definitiva volver a sus raíces. La mayoría social de la Iglesia es y fue laica. No olvidemos que Jesús fue laico. Aunque Arrupe obediente a los designios de la Iglesia preconizó que “no podemos ni debemos secularizar o sociologizar el misterio de Dios”.
Arrupe tenía impregnada su mística de la obediencia, pero su compromiso por la justicia se convierte en un lema e ingrediente de la evangelización y anuncio de la fe, y su propósito le llevó por los caminos de la tensión política interna. “No pretendemos defender nuestros errores, pero tampoco pretendemos caer en un error aún mayor: el de cruzarnos de brazos y no hacer nada por temor a equivocarnos”.
Frente a la ambigüedad, Arrupe proclama la liberación integral del hombre, y la solidaridad y la fe en acción. No hay fe sin acción ni acción sin fe. Incidió en la liberación de actitudes y esquemas mentales que nos esclavizan. “Esperanza y liberación con el compromiso efectivo para transformar el mundo y ponerlo al servicio del hombre”.
Reflexionó sobre las relaciones humanas, y para este tiempo de fuerte crisis económica y crisis sistémica de valores, nos decía: “Tenemos que liberar la función política –que debería ser una función eminentemente de servicio- de las ambigüedades que la comprometen y que la debilitan, de los intereses que la esclavizan… liberar todo el potencial que hay en ella para instaurar una sociedad más solidaria y más justa”.
Para Arrupe “ la actual situción mundial no se basa en la justicia ni en la caridad, sino casi siempre en el interés personal o emocional, “cuantas veces al hablar con personas de excelentes deseos sobre estos problemas económico-sociales, he oído estas expresiones: Sí, Padre tiene razón… quisiera hacer algo, pero tengo millares de accionistas que desean pingües dividendos”.
Ya en 1966 Arrupe predijo que en el mundo moderno vivimos una deliberada “arreligiosidad” donde el tiempo de la esperanza se ha transformado en el tiempo de la ambición. Para Arrupe la situación interna de la Iglesia está hoy caracterizada por una profunda dificultad y crisis de fe. “La fe es la luz de nuestros ojos”, oí esta hermosa expresión a un sacerdote en un acto religioso.
¿”Hacia dónde camina la Iglesia?” - le pregunté hace poco a un religioso. La respuesta fue que los tiempos actuales, con el pueblo cada vez más lejos de la Iglesia y la Iglesia lejos del pueblo, llevan al cierre sin horizonte claro o a un elitismo cada vez más gradual.
Pero la ortodoxia es un problema más que una solución y la fe necesita de una espiritualidad viva y activa más allá del dogma. Las directrices del Concilio Vaticano II creadas por Juan XXIII fueron paralizadas. ¿No será tiempo de retomarlas?
Qué difícil mantener durante tiempo ese desencuentro entre el capitán y la tripulación. Son pocos los que se alistan, es decir, no hay vocaciones. Pero es evidente que el capitán de la nave no va a admitir ninguna rebelión a bordo. Consciente de las tensiones y fricciones dentro de la Iglesia, Arrupe abogaba por el diálogo mutuo y abierto en sus diversas estructuras. Las grandes crisis, según Arrupe, han sido resueltas no por la aclaración teórica sino por la fuerza de un testimomio carismático. “El futuro de las órdenes religiosas dependerá de si aciertan o no en explicar el carisma recibido en su fundación; no para una Iglesia y un mundo de ayer, sino para la Iglesia y el mundo de hoy y de mañana”.
“Distingue tempora et concordabis juda”/“Distingue el tiempo y conciliarás las leyes”. Los teólogos, desde su condición, deberán aclararnos cual es el destino de la Iglesia. Muchos son los que se confiesan católicos, pero pocos los que ejercen de cristianos. La Iglesia necesita extender su compromiso social e interiorizar nuevos modos de comportamiento más acorde a las necesidades espirituales del ciudadano de a pie. “Renovación espiritual y apostólica”, divulgaba Arrupe.
Para Arrupe el abismo entre los principios y la práctica siempre existirá en algun grado, pero la Iglesia nunca debe perder su función crítica de la sociedad y de la historia. “Ello nos obliga a un constante esfuerzo de purificación y renovación: éstas deben ser algunas de nuestras exigencies fundamentales”
No cabe duda de que la Iglesia ha contribuido en innumerables buenas acciones solidarias. Ha dado consuelo y ha ejercido y ejerce la virtud de propagar la fe ofreciendo cobijo y divulgando el encuentro. Tienen mucho mérito quienes, a pesar del desencuentro con los superiores eclesiásticos, trabajan en labores humanitarias y en la propagación de la fe y la justicia. Le debemos a Arrupe la creación de los JRS(Servicio Jesuita a refugiados).
Recuerdo hace unos años cómo un pastor de Gorbea se encontró con el cura de mi pueblo al que no conocía. Entablaron una amena conversación y, en la despedida del sacerdote, un compañero le dice al pastor: ¿”sabes quién es este señor.”? -No, no sé quién es. Pues ¿cómo vas a ir tú al Cielo, si no conoces al cura del pueblo? El pastor agudamente le contestó: mira, soy pastor de ovejas y siempre me toca ir a donde ellas, cuidar de ellas, llevarles a las mejores zonas de pastos, así que habrán de aprender que ellos se han de acercar a las ovejas y no al revés.
Es lo que Arrupe nos extrapoló en sus teología viva y acorde a los tiempos, maravillosas proclamas evangélicas que a todos nos deberían hacer pensar: “Yo abogo por la necesidad de que la Iglesia vaya a los hombres sin esperar que ellos acudan a ella” son palabras pronunciadas por un precursor que se adelantó a los tiempos y proclamó el mensaje de esperanza y liberación.
Georgian izan gara aste betez, sei musikari gehi azpian sinatzen dugunok, bidaiaren arrazoia: hiru kantaldi eskeintzea, euskal selekzioa bultzatu asmoz eta euskaldunon eta georgiarren artean aspaldidanik izandako harremana sendotu eta areagotu asmoz, eta orain eta hemen, hango bizipenaren oroimenetan gaude, gure bihotzak hunkitu eta barruak murgilerazi dituzte Georgiarrek.
Georgiak 70.000km2 dauzka, Euskalherria hiru bider; lurralde berdea, menditsua, antzinateko historiaz betea, baina lurralde zaila gertarera gogorrek suntsitua eta sakabanatua, isolatua; goian Sobietarrek, Txetxenia eskumatara mendiz bestalde, behean Turkoen arerio eta Armeniarrekin ere ez lagun.
Bidaia luzea eta ankerra izan baitzen, gorabeheraz betea, Lehen hegaldia bi orduz berandu, bigarrena Istambuletik Trabsonera (Itsaz beltzaren zeharkatzea) korapilatsua baina, benetako arazoa Turkia eta Georgirren mugan, Pasaporte-Bisadu eta gainekoak direla kontu, hiru orduz inora gabe, Turko polizien begiradape ankerrean, probokazio portaera desitxurosoan. Hain da zaila gure mundua!, eta hain bizimodu desberdinak! Gaua zen eta azkenik, bagindoazen Sakartuelon herrialde ederretarantz, egunsentiz hurbildu ginen Batumi hirira, Adjaria herrialdera, kontrastez beteriko hiria, lehen inpresioan, Hegoamerikako lurraldeak ziruditen, edota India bera, nola da posible lurralde hain aberatzean horrelako eskasia, jendea patxadan bazterretan, behiak pilatuz bideetan eta autoak jira-biran behiei errespetoa gordez. Hori bai, esan beharra dago, gidatzea abenturosoa dela benetan, bakoitzak nahi duen eran eta nahi duen lekutik, eskumatik zein ezkerretik. Semaforoak errespetatzea ez da beharrezko eta behin baino gehiagotan libratu izan gara estualdiren batetik.
Euskalherrian bizi diren bi lagun georgiar zetozen gurekin, eta beraiek ziren gure gida eta itzultzaileak, eta beraiei esker jende asko ezagutzeko aukera ere izan genuen, horrexek, bertako jendeak liluratu gintuen gehien. Hitza betetzen zekitenak ziruditen, tabernetan, hoteletan edo jatetxetan bertako langileek ez zizuten propinarik onartuko, eta zerbaiten beharrean aurkiturik, beti laguntzeko prest.
Dena den, erreferentzi gehiegirik ezin hartu astebeteko bisitan baina, ba da gure artean haiengan parekotasuna dugula diotenik, hizkuntza egitura berdintsua dela, hitzetan ere mordoska dira antzeko, izaera ere parekoa dugula eta jateari eta janarekiko diogun miresmen hori ere berdintsua dela. Jan edan eta kantatu hori bait da Georgiar batek egin beharreko betebeharrik derrigorrezkoenak, eta nola ez, otorduan brindisak, topa eta topa, orain gure herriaren etorkizunarengatik eta bi minututako diskurtso bat, gero gure emakumeen zoriontasunarengatik, geroago gure umeen ondasunagatik eta horrela jatordu osoan zutik jarri eta tragoa barrura, eta gero gerokoak. Egia esan gaur artio eta hainbat lekutan izan ondoren uste genuen Euskalerrian bestean inongo lekutan ez zela jaten; zoazte lagunok Georgiara, eta gero atera kontuak.
Bi gauzak salbatu izan digu Georgiarren etorkizuna, bata Hizkuntza(hizkuntza zaindu eta landu behar den lehen balorea baita) eta bestea, kantua, eta bi hauexengandik gaude bizirik georgiarrok,hori ziozkun bertako lagun batek eta, ba omen da gertatu zen eta leyenda bihurtu den gertaera entzutetsu bat ere, deigarri gertatu zaiguna. Georgiarrek mendizaleak baitira, kontu izan Kaukaso iparrean 6 mila metrotatiko gorako mendigainak daudela eta oraintsu gertaera triste bat bizi izan dute Georgiarrek, honek ere gure herriarekiko parekotasuna duelarik. Ba omem zihoazten lau georgiar gazte bertako mendi mitiko bat eskalatzera eta zorigaitzez lauetariko bat kordadan labanka egin eta zintzilika geratu omen zen beste hiruren pentzu eta hauen indarren menpe. Gauza gutxi egin zezaketen hiru lagun hauek, indarrak ere denbora pasaz ahultzen zihoazen eta zintzilik zegoen laugarren honek kordela mozteko ohiukatzen baitzien, baina nola moztu, nola utzi laguna hiltzen, eta laurak arriskuan eta indarge. Zintzilika zegoen hura kantatzen hasi baitzen ozen eta tinko, hauxe bait da hiltzeko prest dagoenaren seinale, georgiarrek kantatzen hiltzen baitdira eta kantua ohiartzun bihurtzen baita belaunaldi luzeetan. Horrelaxe hiltzen ziren georgiar lagunik onenak eta kantu hoiekin salbatu omen zen Georgia.
Euskaldunok ere berdintsu egiten omen duzue, kantatu eta zuen hizkuntza zaindu, zihoen kontalariak. Badakigu euskaldunok aspaldidanik ari zaretela zeuenari eusten, nortasuna gordetzen, eta erroak mantentzen. Georgiarrentzat lurrari maitasuna eskeintzea eta bizitzari errespetoa gurtzea dira izaterik preziatuenak. Guk betidanik apreziatu dugu bakea, gure maitasunez utziko diegu gure hurrengoei, pasa diezaiegun gure semeei gure ohiturak, gure izatea eta gure baloreak, beraiek ere zintzo eta leial defendi ditzaten.
Musika batez ere, gorde beharreko altxorra dute eta egia esan guk emandako kantaldiek ondo antolaturik, jendea gainezka eta harrera ezin hobea izan dute. Bertako antzerki-guneak dotoreak izan baitziren aspaldi baten, orain ekonomia guztiz aztoratuta dago, azpiegitura minimorik ez, urte luzeetan Sobietarren menpe eta Turkoekin ere gerra bizian, eta txarrena Sobietarren inperio maltzurrak utzitako ondare triste eta nekagarria. Eta hau gutxi balitz aurreko sistemak utzitako motibazio eza, aurrerapenik ez denaren uztea eta hala izan behar denaren iritzi hedatua.
Gure ikuspegitik ikusita eskasian dira gehientsuak, benetako georgian, egunero ekin beharra ez da erreza, dena dago egiteko, ez dago inongo inbertsiorik, ez da aukerarik ere, dirurik eza nabari nabaria da, eta bertan bera utzita etxe, hotel eta eraikuntza gehintsuak. Herri baten oparotasuna sarri askotan eta lehen itxura batean etxegintza izaten omen da. Eraikuntza gutxi ageri dira han. Bestetik, gazteen gehiengoa kanpoan bizi da eta hauei esker bizi dira bertako asko eta asko.
Ziur, haibeste borrokatu eta gerrak ere izan ondoren, lurraldetasuna lortuz, aske izanik, gehitxoago itxoiten zutela Kartulitarrek, baina Sobietarren inperio handiak hirurogei urtetan utzitakoa garbitzea ez da erreza, eta beraien arteko aituezinak ere hor diraute.
Sewernatze lehen kaporako ordezkari sobietarra gaur egun Georgiako presidentea dugu, berak Tbilis kapitalean du egoitza eta Adjaria lurraldekoak kexaz dira dagoen zentralismoaz, beraiengana kanpoko laguntzak ere berandu eta heldu ere egiten direla apenas eta Adjariako lehendakariarekin ez omen dira gauza askotan ados, oraindik ere Sobietarren menpekotasuna agertu nahi dutelako batzuk.
Hau dela eta gure itzultzaileak zera ziozkun: guretzat Zewernatze zuentzat Aznar bezalakoa bait da. Egia esan konparazioak egitea ez da egoki ezta posible ere baina Zewernatze georgiarrez mintzo da, georgiarren kultura zaintzen eta defendatzen du eta ez du inondik inora oztopatzen, sobietarrekin harremanak dituela? Eta sarritan beraien menpe ere daudela? beno, georgiarren esku da norabidea eta etorkizuna, georgiarrek dute kalean hitza eta, eskolan georgiera da lehen hizkuntza Aznarrek adituko balu gure hizkuntzaren zertxobait eta euskaldunen kultura apurren bat jakingo balu eta, defendatuko balu. Nork eduki lezake Sewernatze bat hemen eta orain. Oreja horrelakoa balitz ez genioke beldurrik izango, baina baina…, balitz eta baleude biak airean daude.
Emango bagenio hizkuntzari erabileran, bizi ahal izateko eta irauteko duen garrantzia. Gure politikariek bere praxian defendatuko balute georgiar orok bezalaxe gure hizkuntza, hizkuntzaren agonia irankorra etengo zen ezbairik gabe, baina berriro baina…..eta egonean ur geldia bezala, bizitasuna eta indarra galtzen da eta hala, gutxituz doa dena, ezerezten da eta, biztu nahi ezean hiltzen uzten diogu.
Eta bakearen beharra oihukatzen dugun legez, euskeraren bizi-iraupenerako, euskeraren ahultasuna amaitzeko, baldintza sendoak eta tinkoak jartzea behar beharrezko dugu, bestela bihar eta hemendik hogei urterara ere Euskalherriko bazterretan gure kantuen azalpena gazteleraz adierazi beharko diegu entzunleei, beti ere, ordurako entzunlerik geratzen bazaigu behintzat. Dena den lasterrera, azaroan bertan, georgiarren kantuak entzuteko parada eta gozamena izango dugu Euskalherrian. Guganako tratua itzela izan da, ea ba geuk ere modu berean hartzen ditugun.
Adjaria lurraldeko lehendakariak(Aslan Abashidze) sekulako harrera eman zigun, zortzi aldiz saiatu dira bera hiltzen, oso larri atera izan ohi da behin baino gehiagotan. Berau, Errusoen arerioa baitda. Berarekin bi orduz izan ginen, karisma handiko gizona, Adjarian herriaren gehiengoak aukeratua eta gizona benetan hurbila, zintzoa eta guztiz naturala, porte onekoa. Halako baten, Adjariako Lehendakariak brindisa egin zigun: Berak ondoan zeukan ilobatxoa besoetan hartu eta hari begira eta guri zuzenduz, honako hitzak esan zituen: Inoiz ez da gizasemea hain bihotz betea, hain umila eta hain garbia. Dauden umeengatik eta etorriko direnengatik, gutxienik beraiek benetako bakea izan dezaten eta etorkizun argiagoa utzi diezaiegun. Zuengatik ere egiten dut topa, zuen herriak betirako bakea eta oparotasuna izan dezan! Hala bedi.
Georgia gure bihotzetan geratu baitda betiko.
Joseba Gotzon, Niko Etxart, Gontzal Mendibil
*Kantariak
Se acerca la Navidad en un pueblo del Pirineo vasco, nieva copiosamente y los niños están en su último día de clase antes de las vacaciones navideñas. En la escuela preparan el útimo examen. Ager trata de copiar a María. Vemos al maestro D.Roberto, ojeando un libro en actitud vigilante. Por la ventana se ve cómo los copos caen en su espesura, embelleciendo el paisaje invernal.
El maestro cierra su libro, lo guarda bajo llave y dice que es hora de recoger los exámenes. Ager trata de copiar en lo que queda de tiempo, pero D.Roberto recoge las pruebas.
Como despedida del curso escolar preparan los últimos ensayos de los cánticos de los villancicos que esa misma noche irán a cantar de ronda por el pueblo. Los niños están felices, porque ya casi es Navidad, la fiesta más esperada del año. Ager no presta atención a la batuta de director y está absorto en los copos que caen. Hace como que canta.
Acaba el ensayo, el maestro les cita en la plaza del pueblo a media tarde para irse de ronda navideña.
Maestro: Niños... que tengaís unas !Felices fiestas¡
Salen corriendo de clase, jugetean con la nieve, lanzando bolas entre ellos. Una de las bolas de nieve pega en el cuerpo de Doña Brígida la refunfuñona directora de la escuela, ésta increpa a los niños.
Doña Brígida: ¡Tened cuidado! ¡estúpidos niños!.
Mientras, otros niños se disponen a hacer un muñeco de la figura de Olentzaro, la espesa barba y la pipa es una de sus características. Es un muñeco de tamaño natural, igualito que el Olentzaro. Ager es uno de los niños que junto a María y Peli esculpen la esbelta figura del Olentzaro de Nieve.
Han pasado dos horas, ya casi lo tienen pero... dos traviesillos compañeros de clase les lanzan una bola grande que desfigura la cara de nuestro Olentzaro. Los niños se ensarzan en una gran pelea. Gritos y alboroto. El maestro que en esos momentos sale de la escuela les separa y cogiendoles de las orejas a Ager y a Markel, les llevará nuevamente a clase. Serán castigados y no podrán salir a cantar los Villancicos.
Deberán escribir un cuento de Navidad de al menos 5 páginas. Y el maestro además les obligará a hacer las paces.
Ager y Markel no son capaces de escribir una linea, no saben cómo empezar el cuento, y están minutos y más minutos sobre el papel en blanco, enfadados el uno del otro y mirándose de reojo.
Empiezan a mirar algún libro en las baldas de la pequeña biblioteca de la clase, para que les de alguna pista, pero todos son libros de matemáticas, geografía e historia. No han encontrado ningún cuento que pudieran plagiar.
Se preguntan qué guardará el maestro en ese armario que siempre lo tiene cerrado bajo llave. Despues de tanto hurgar, encuentran en el bolsillo de la bata del maestro la llave del armario. Abren sigilosamente, y descubren un libro bien encuadernado que D.Roberto lo guarda como oro en paño. El título sugerente les impresiona: Olentzaro. El libro explica las vivencias del personaje navideño, habita en la alta montaña y en medio del bosque y tan sólo se acerca al pueblo en Navidades, siempre cuando todos duermen, así que ningún habitante del pueblo le conoce.
Ager y Markel quedan imnotizados por la figura y simbología del mítico Olentzaro. Ya tienen un precioso argumento para escribir el cuento. Pero ellos quieren ser partícipes de lo que el libro describe, y siguen atentamente linea a linea lo que allí viene escrito. ¨Todo lo que tiene nombre existe¨ afirma el libro. ¨Quien tenga la suerte de poseer este libro, es poseedor del conocimiento del sabio guardian del bosque y de la naturaleza¨, indica el libro.
Están sumamente sorprendidos de cuanto leen.
¡Si esto es así, es que Olentzaro existe, y es verdad que vive en la alta montaña!.
Olentzaro se sabe que es bondadoso, y que reparte ilusiones y regalos la noche de Navidad entre aquellos niños que han sido merecedores de ello. Temen no ser correspondidos esta Navidad, porque su comportamiento no ha sido ejemplar.
..¡Qué se le va hacer, otro año será! dice Ager.
Han pasado más de dos horas y no han escrito una linea, pero están inmersos en la lectura del libro que tan en secreto lo tenía escondido el maestro.
Se oyen pasos, parece que viene el maestro, deben poner el libro en su sitio y que no infunda sospecha alguna. Aparece el maestro y los dos amiguetes no han escrito una linea.
Les vuelve a recriminar y les obliga a quedarse en clase, hasta que escriban el cuento.
Maestro: Volveré en una hora y quiero este cuento acabado, entendéis, a-ca-ba-do. Si no, ateneos a las consecuencias. El maestro les deja nuevamente sólos.
Se oyen a lo lejos, los villancicos de los niños que porteando farolas van ofreciendo sus cánticos a los lugareños. Ager y Markel sienten envidia por no estar con sus amigos.
Pero.... traman algo.
Ager: Porqué no vamos a conocer a Olentzaro hasta el medio del bosque?
Markel: ¡Qué idea tan genial!.
Abren el armario secreto, y cogen nuevamente el libro de Olentzaro, allí hay un mapa guía que indica cómo llegar a donde nuestro personaje, nos avisa que no es tarea fácil. Pero los intrépidos niños no temen a nada ni a nadie y le gusta la aventura. Así que manos a la obra, y pies en el camino.
Pero, primera dificutad: ¿Cómo salir de la escuela si las puertas están cerradas? Pues... allá van, atan y envuelven las blusas y haciendo un largo córdel bajan de la ventana, situada a unos tres metros del suelo
Ya casi es es de noche, y se ve muy poco. ¿Cómo vamos a ir ahora? le dice Markel a Ager? Ahora o nunca contesta éste.
Los dos astutos niños roban el candil a uno de los cantores, sin que éste se dé cuenta de ello. Salen corriendo y van camino de la montaña. Quieren encontrase con Olentzaro, y van seguros porque llevan el libro como guía.
El maestro llega a clase y se encuentra con la sorpresa. Los niños han huido.
Maestro: ¡Malditos mequetrefes!, me la vais a pagar.
El maestro de muy malas pulgas, va hacia la casa de los niños con intencion de hablar con sus papás. Los padres no saben nada y afirman que no han llegado a casa. Tampoco es de preocupoar, porque estarán jugeteando, haciendo alguna que otra travesura o escondidos en algún lugar esperando que se haga de noche para acercarse a casa.
Mientras, vemos a los dos amiguetes corriendo por el bosque, abren el libro, y siguen sus indicaciones. Pero, no está nada claro el mapa, y además indica los peligros del bosque, que está llena de lugares de acceso dificil, y hay duendes, lamias y brujas pendencieras.
Han de atravesar una parte dificultosa de la montaña, pero apenas hay huella alguna, porque todo lo ha tapado la nieve.
Derrepente, se encuentran con un jabalí y echan a correr asustados. Quieren volver a casa, pero están perdidos. Y para más colmo de los males se les acaba el carburo del candil. En breve se quedarán sin la luz de guia y han de econtrar un refugio para pasar la noche. La angustia es vital, y en medio del bosque todo es oscuridad. Pasar la noche al intemperie sería trágico, y no hay casas ni habitantes alrededor.
Por fín despues de andar y andar sin dirección fija encuentran una cueva para guarecerse y pasar la noche en ella.
En el pueblo ha sonado la alarma, repiquetean las campanas en la torre de la iglesia. La gente del pueblo se reune en la plaza y han de comenzar la búsqueda de los niños, que en algún lugar del bosque podrían estar, pero ¿dónde?
Los padres de los niños culpabilizan de todo al maestro, porque ha sido el instigador de la posible tragedia. El pobre maestro se ve responsable, pero jamás hubiese pensado que su castigo derivaría en una posible tragedia familiar.
Comienza la búsqueda por el bosque, con los candiles, antorchas y perros, pero la nieve es espesa y dificulta todo rastro. La madre de Ager llora por la ausencia de su niño, nadie le puede dar consuelo. Y no entiende que su hijo haya huido de esta manera, piensa en lo peor,
Madre: ¡Algo ha tenido que pasarles!.
Padre: Que no mujer, ya sabes cómo es Ager de travieso y el hijo de los Arana es más travieso todavía. ¡Mira que cuando vengan se van a enterar!
Llevan toda la noche buscándoles decenas de voluntarios, pero la búsqueda es infructuosa, y deciden dejarlo para cuando haya luz de día. Vuelven cabizbajos a sus casas. La tristeza es palpable en las caras, quizás mañana a la luz de día puedan dar con ellos.
El pueblo pirenaico de Arán duerme intranquilo esa noche. Mañana al primer canto del gallo tendrán que volver y comenzar nuevamente la búsqueda. Bueno, aun le queda la esperanza. Pero cómo soportarán los dos mozalbetes esa noche tan fría, eso es lo que verdaderamente le preocupa a todos.
Los niños dentro de la pequeña cueva de momento están a salvo, pero tienen mucho frío y tambien miedo de las alimañas. Les queda poca luz y no podrán hacer fuego porque la leña está húmeda, y dentro de la cueva, no hay ni rastro de ramajes ni troncos para poder encender alguna hoguera.
Tendrán que pasar la noche como pueden.
El pueblo duerme, pero es grande la incertidumbre. Posiblemente sea de las noches más tristes y gélidas que se recuerden en Arán. En casa de Ager y Markel, rezan para que los hijos estén a salvo, pero la pena es inmensa, y apenas pueden pegar ojo. La abuela canta un precioso villancico a María, hermana de Ager, y ésta llora desconsolada.
Los primeros rayos de luz junto al canto del gallo, despiertan a los lugareños. Muy de mañana, empieza nuevamente la búsqueda. Los perros de presa con trineos ayudarán a ello, pero la nieve es tan espesa que cubre todos los caminos, de hecho cada habitante de la casa, utilizará sus propias herramientas para limpiar el camino de salida.
Encuentro de la gente en la plaza. El alcalde dice que habrán de ditribuirse en grupos de a tres. Comienza la batida, pero nuevamente empieza a nevar.
Dentro de la cueva los niños están inquietos, y hambrientos, deberán salir en busca de comida. Consultan nuevamente el libro y la guía que les puede ayudar.
Ager: ¡Mira mira! aqui indica la cueva donde estamos, y sigiendo esta vereda, podemos llegar donde Olentzaro. Esperan a que amaine el temporal, pero de pronto un sonido profundo sale de la cueva, algo se mueve allí dentro. Se acercan y ven a un oso dormitando, se asustan y echar a correr.
Se cruzan en su camino con ardillas, pájaros y ven a un cervatillo, saltarín con su mamá cierva.
Markel: ¿Porqué no les seguimos?, es posible que nos lleven a donde Olentzaro, que es amigo de todos los animales.
Llegan a un punto de extrema dificultad, porque han de atravesar un riachuelo, que viene helado, el cervatillo con su mamá pega un salto y pasan a la otra orilla, pero, habrán de encontrar alguna manera de cruzar el riachuelo.
No hay posibilidad alguna más que adentrarse en él. Con total valentía se meten en el agua, y en el intento de cruzar Ager y Markel casi se ahogan. La corriente de las aguas les arrastra a la orilla. Salen del río tiritando, están exhaustos y desconsolados porque han perdido el libro que ha ido aguas abajo.
Llevan todo el día caminando y lo que parecía cercano se hace interminable. Ya no pueden con sus fuerzas.
Después de la larga jornada los buscadores están también desesperados porque no han encontrado huella alguna. Derrepente, alguien divisa una cueva, Ah mirad, allí parece que hay algo, se acercan y se topan con un oso peludo que gruñe. Se acercan y comprueban que alguien ha pasado por la cueva, es entonces cuando piensan en lo peor, Ah por Dios, el oso les habrá comido.
Cunde el pánico. Lo dan todo por perdido, y optan por volver a sus casas. Cruzan un puente de madera, y por muy poquito no se topan con algo que le podría resultar una clave esencial en la búsqueda: el libro que flota en las aguas, pero desgraciadamente nadie se percata de ello.
Las campanas tocan a luto en el pueblo, los niños lloran por la irremediable pérdida. El maestro es quizás el único que aún confía en que puedan estar con Olentzaro. Pero nadie le cree ya, y para su desgracia, esa misma noche sufre un acto de violencia, alguien lanza una antorcha e intentan quemar su casa. El pueblo quiere llevarle a los tribunales al pobre maestro. Por de pronto le encierran en la carcel.
Ager y Markel, están fatigados, pero han de seguir, porque sino, pueden morir. Empieza a anochecer. Suben a la cima de la montaña y por fín ven una luz a lo lejos, locos de euforia van hacia allí.
Llegan a una preciosa casa en medio del bosque, con una chimenea grande que despide humo, y un montón de animales en los establos
Día 24 por la mañana, se celebra el juicio contra el maestro, Es acusado por reponsable del caso, por negligente y por difamador.
Tribunal: ¿Cómo se atreve Ud. a predicar la existencia de tal personaje? Ud. No sólo ha engañado a los niños, sino nos ha engañado a todos nosotros.
Público en la sala: Queremos un castigo severo, ¡mentiroso! ¡Que lo encierren!
El maestro trata de defenderse , pero nadie le atiende, incluso afirma nuevamente que está seguro que Olentzaro les atenderá.
Tribunal: Pero,¿ Cómo se atreve? Es castigado con pena de cárcel. Recibe todo tipo de insultos. Y mientras le llevan expulsado, los padres le zarandean, aunque los niños sienten lástima.
En lo alto de la montaña, los niños han encontrado a Olentzaro, Un señor alto, muy fuerte y tanto gordinflón, que fuma en pipa lleva los leños dentro de la casa.
Ager: Tiene que ser él, mira es como la figura del libro.
¡Hola! Eh... Sr. Es Ud. Olentzaro?
Olentzaro sonríe, pero no contesta. Sigue con su trabajo.
Olentzaro :Bueno niños, si queréis pasar al calor del fuego, tendréis que ayudarme a llevar esta leña.
Ocas, corderos, cabritos, Pavos, galinas y hasta un lobo acompañan a Olentzaro
Los niños se calientan alrededor del fuego, y prueban su primer bocado después de dos días. La casa es singular, toda de madera, y al lado de la chimenea hay deposidado mucha leña y cestos de carbón. Al fondo regalos y más regalos. Ahora entienden los niños el significado de todo ello.
Ya casi es de noche y Olentzaro les dice que tiene que preparar un largo viaje. Ager y Markel están felices, y muy muy sorprendidos, por fín el sueño se ha hecho realidad. Ahora les podrán contar todo a sus amiguetes.
El pueblo se prepara para recibir la noche más triste del año. La noche de navidad, la mágica noche de ilusiones se ha truncado, y todo es pesadumbre.
La casa de Ager y de Markel, llora por la irremediable pérdida de sus hijos.
Dos señoras pasean por delante de sus casas: ¡Pobre familia, qué desgracia!
Vemos al maestro cabizbajo en las mazmorras de la cárcel. Unos niños les acercan, un poco de ropa y comida, que les entregan desde los barrotes. D.Roberto, a pesar de su desgracia se siente feliz, porque sabe que los niños le quieren y que en ellos puede confiar.
Olentzaro y los niños parten para el pueblo, Olentzaro conoce los atajos y el camino más corto, pero aún así, les llevará al menos cinco o seis horas. Van acompañados del borrico repleto de enseres, y les acompañan también el cerbatillo, un pavo, una cabrita y un montón de animales. Van cantando y danzando todo el camino. La nieve cae de los árboles y los pájaros vuelan en bandadas. Se divisa allí a lo lejos el pueblo de Arán, pero aún queda mucho. Han de atravesar un pequeño puente de madera.
Olentzaro les dice que tengan cuidado, porque abajo las aguas están muy frias y traen mucha corriente. Ager mira hacia el río y salta de felicidad, porque ve en la orilla junto a unos matorrales el libro que lo daban por perdido. Baja corriendo a por él. El libro está totalmente húmedo, pero no se ha desprendido ninguna hoja. Los dos niños quieren devolvérselo a D.Roberto, y le pedirán perdón por la travesura. Después de tanta angustia, parece que hoy la suerte les acompaña, claro, es Navidad y van acompañdos del personaje má entrañable ¿Qué más se puede desear?, y caminan felices junto a Olentzaro ¡arre arre borrico, que llegamos tarde!
Pero en el pueblo no viven esta alegría, allí el ambiente es lúgubre y la noche silenciosa y triste. En casa de Ager y de Markel, apenas hay cena esta Navidad, porque no hay ningún motivo para celebrarlo. Todos lloran la ausencia de los niños.
La niña María limpia sus zapatitos y los deja junto a la chimenea, ¿quien sabe si Olentzaro le traerá alguna que otra sorpresa?, porque ella ha sido una niña buena. Mira por la ventana, y se da cuenta que alguien baja de la montaña. Es una farola que se mueve de un lado a otro. Mira aténtamente...No da crédito a lo que ve, pero es lo que más ansía. Cambia su tez y por momentos, empiezan a brillar sus ojos. Se queda sin palabras, quisiera gritar, pero no puede, es tan ta la alegría que se desmaya.
Los padres llaman a María, pero ella no contesta. El padre se acerca a ella y la ve tumbada en el suelo. Han de llevarle al médico porque la niña está inconsciente, la envuelven en una manta, le quieren reanimar y le dan un poquito de agua. La niña poco a poco va recobrando el conocimiento.
Pero... ¡qué le pasa a esta niña! Nadie explica la causa. Ella tiene una cara sonriente e indica con la mano hacia la ventana sin poder pronunciar palabra alguna, los padres y la abuela no entienden lo que quiere expresar, la niña insiste cada vez más sonriente y más vital.
Se acercan a la ventana, y hay un grito de regocijo. Todos boquiabiertos, lloran de emoción.... Salen corrirndo a recibirles, y gritan a todo el mundo.
El pueblo de Arán despierta en la noche, se encienden las luces de las casas y el campanero toca las campanas. Los niños corren por las calles, y hasta D.Roberto todavía entre rejas se percata del júbilo de las gentes.
Olentzaro con el borrico repleto de cosas y los ansiados niños son recibidos entre sollozos y abrazos.
Ager no le ve al maestro, pero el alguacil ha soltado al preso. D.Roberto es aclamado entre sus paisanos, que le piden perdón por haber desconfiado en él.
Ager y Markel, tratan de pedirles que les perdonen y les devuelven el libro.
Los niños se aprestan a cantar un villancico de bienvenida. Todos cantan, Jolgorio, y fiesta a lo grande.
Todos quieren agradecer a Olentzaro, por haber traído la esperanza al pueblo, le dedican regalos y más cánticos. Quieren agasajarle con regalos y más regalos, Olentzaro agradece, pero les dice que ha de marchar que tiene mucho trabajo esa noche. Tiene que repartir los regalos a los niños más necesitados.
El pueblo le despide como a un héroe, con antorchas, danzas, y cánticos. Olentzaro se va con el borrico y en compañía de los animalitos, se despiden. Se alejan poco a poco. La plaza del pueblo es una gran fiesta, Empieza a nevar.
• Bai Euskarari. San Mamesen grabatutako diskoan beste hainbat kantarirekin. San Mamés 1977
• Composición del tema Bilbo Euskaldun Dezagun Bilbo euskaldun dezagun konposaketa Bilboko eskoletan euskera zuztratzeko. Promoción del euskera en las escuelas de Bilbao.
• Euskadi Internazionalista.1987 Composición del tema:Urrunerantz zoaz. Colaboración junto a otros músicos…Mikel Laboa, Itoiz, Lluis Llach, Silvio Rodriguez, Moustaki eta beste abar askoren partaidetzaz.
• Iparragirreren ikuskizunerako gidoiak eta musika eta era berean Olentzaro musikala Gontzalek burutua da.
• Euskal selekzioari buruzko diskoa. Colaboración disco Euskal selekzioa, junto a Joseba Gotzon y Niko Etxart.1999
• Colaboración disco EITB. 2000-Kantuz partaidetza
• Patxi Villamorren diskoan partaide. 2000.
Colaboración disco Esperantza de Patxi Villamor.
• Bitoriano Gandiagaren omenez Aránzazu 2001. Zuzeneko emankizuna, Josanton Artze, Antxon Valverde, Pello Zabala eta Xabier Leterekin batera.
• Coordinación escénica “Homenaje a Bitoriano Gandiaga”.junto a Josanton Artze, Antxon Valverde, Pello Zabala y Xabier Lete.
Eleberri honetan Gontzal Mendibilek, Gorbeiapeko bere herriari lotutako istorio honeik modu soltean eta aurreritxi barik kontatzen deuskuz. Bizitza eta heriotza, denbora eta memoria, adiskidetasuna eta maitasuna, kultura eta politika, euskaldunon komunikazio-inkomunikazioa. Gerrako mina, aitite Adolforen asmamenak eta geroagoko xelebrekeriak eta xelebreak, besteak beste. Barruko sentimeduak agerteraziz eta inoiz ahaztu gura ez leukezan istorioak berreskuratuz. Amets imaginario baten sartu gaitezen proposatzen deusku Zeanuritarrak.
Prosa musikala dirudi Gontzalenak. Estilo bizi-bizia darabil, bihotzerik harako sentimentuz betea, musikalitatez josia eta herrikoitasunean oinarritua, sentzilloa, gozoa, samurra, herrikoia, aberatsa, iruditsua eta kasuan kasuko mingostasuean be bihotzerik harako maitasunez betea.
Irakurri eta gozatu beharreko liburu interesgarri honetan, Gontzal Mendibilek Gorbeiako haizerik hara urteetan hartutako arnasa sakona jaurtiten deusku, GORBEIAKO HAIZEAAA zantzoaren bizipozean.
Lortu ezazu orain Gontzal Mendibilen diskografia
Eskatu e-mailez: gontzalmendibil@gmail.com
Edota telefonoz: 609 47 12 31
Telefonoa
Correoa
Helbidea